N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Bu şəkilçi türk dillərindəki birlə, bilə, ilə qoşmasının çuvaş və ka- raim dillərindəki -
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
57 Bu şəkilçi türk dillərindəki birlə, bilə, ilə qoşmasının çuvaş və ka- raim dillərindəki -pa / -pe / -be (‘ilə’, ‘vasitəsilə’) variantına uyğundur. Bu şəkilçinin ‘ilə’, ‘vasitəsilə’ mənasında olduğunu etrusk və Fini- kiya dillərində yazılmış eyni məzmunlu mətn (bilinqva) də sübut edir. Hə- min mətnin Finikiya variantında ‘ilahə tərəfindən’ mənasında işlənən sö- zün etrusk variantı da (ilakve) etruskoloqlar tərəfindən düzgün olaraq ‘ila- hə tərəfindən’ kimi tərcümə olunur, lakin -ve şəkilçisinin mənşəyi açılmır. Gördüyümüz kimi, etrusk dilindəki -ve və türk dillərindəki -be / -pe / -pa (‘ilə’) şəkilçilərinin eyni mənşəli olması Finikiya bilinqvası sayəsində aydın olur. Bu müqayisə etrusk mətnindəki ilukve sözünün ‘ağı vasitəsilə’ mə- nasında olduğuna sübutdur. Bundan başqa, iluk (‘ağı’) sözü mətndə yaxın mənalı kuiesxu sözü ilə qoşa söz əmələ gətirir: iluku kuiesxu ‘ağı-qüssə’. kuiesxu sözünün bu məna- sı türk dillərindəki keyiş (‘qüssə’, ‘kədər’ < keyi ‘kədərlənmək’), küy / koy (‘kə- dərlənmək’, ‘göynəmək’) sözləri fonunda aydın olur: Etrusk Türk iluku kuiesxu ilak keyiş ‘ağı-kədər’ Mətnin digər sətirlərinin də dini səciyyəsi qədim türk dini terminləri sayəsində açılır. lethamsul iluku perpri šanti arvuš ta aius nuntheri ‘Lethamsula ağıdan sonra (perpri) mötəbər bir əfsun da söyləyin’ Türk dilləri əsasında izahı olmayan perpri sözü həm burada, həm də digər məqamlarda iki hərəkəti əlaqələndirməyə xidmət edir: tanrı Letha- ma ağı söylənməsini və sonra (perpri) başqa bir dini ayinin başlanmasını. Həmin ayin tamamilə qədim türkcədir: šanti arvuš ta aius nuntheri ‘sanlı / mötəbər əfsun da söyləyin Nuntha’ Etrusk Qədim türk šanti sandı türk dillərindəki sanlı sözünün qədim bir fonetik variantı (‘san- lı’, ‘möhtərəm’, ‘la- yiqli’) arvuš arvış ‘əfsun’, qədim türk di- lindəki arva (‘əfsun 58 etmək’) felindən ta ta / da (‘da’, ‘də’) aius (ai-us) ay (‘söyləmək’) feli eri şəkilçisi (Nuntheri) -ri – qədim türk dilində yön- lük halı bildirən şəkilçi növü Mətndəki aius qədim türk dilindəki ay felinin xahiş forması sayıla bilər. -ız, -iz şəkilçisinin Azərbaycan dialektlərində ‘xahiş, nəzakətli xa- hiş’ mənasında işləndiyi məlumdur: gəliz, oturuz. Eyni şəkilçi qədim türk dilində də işlənmişdir [6. S. 75]. Etrusk mətnindəki bu cümlənin qədim türk dilində tam leksik-qram- matik qarşılığı alınır: Etrusk Qədim türk šanti arvuš ta aius sandi arviš ta ayız ‘mötəbər / / layiqli əfsun da söyləyin’ Göründüyü kimi, šanti arvuš ta aius nuntheri tam bir cümlə səviyyəsində – həm leksik, həm də morfoloji baxımdan qədim türkcədir. Burada da bu və ya digər sözün deyil, bütün cümlənin türkcə səslənməsi tam aşkardır. Həm də yalnız bu cümlənin deyil, bütün mətnin yalnız cüzi istisnalarla qədim türkcə səslənməsinin, onu təşkil edən cümlələrin eyni məzmuna (dini ritual) malik olmasının yalnız bir izahı vardır: etrusk dili qədim türk dilinin bir variantıdır. Bu həqiqətə inanmaq üçün sadəcə qədim türk dili ilə tanışlıq lazımdır. Xeyli etrusk sözünün daxil olduğu latın dili də bu həqiqəti qismən təsdiq edir. Bu dildəki haruspex (‘falabaxan’) sözünün tərkibindəki harus kəlməsinin etrusk mənşəli olması Avropa etruskoloqlarına məlumdur, sadəcə onun türk mənşəli olması onlara məlum deyildir. Harus mətndəki arvuš (‘əfsun’) ilə, eləcə də türk dillərindəki harva / arva (‘əfsunlamaq’) feli ilə eyni kökdəndir. Qədim türk dilindəki arvış (‘əfsun’) ismi də arva (‘əfsunlamaq’) feli əsasında yaranmışdır. Mətndəki aius (‘söyləyin’), qədim türk dilindəki ay (‘söyləmək’), həm də latın dilindəki etrusk mənşəli aio (‘söyləmək’) eyni sözlərdir. Göründüyü kimi, latın dilindəki etrusk mənşəli sözlər də etrusk mətnlərinin düzgün oxunduğunu təsdiqləyən daha bir dil faktorudur. Qədim türkcə səslənən və mətnin ümumi məzmununu tamamlayan daha bir sətir: šanti ma vilu tule 59 Leksik və morfoloji baxımdan tamamilə qədim türkcə olan və mətnin əvvəlki cümlələrinin məntiqi davamı olan bu sətir ‘həm də layiqli ölü borcunu ödəmək’ kimi tərcümə olunur: Etrusk Qədim türk šanti sandı ‘sanlı’, ‘layiqli’, ‘mötəbər’ ma ma ‘həm də’ vilu vile ‘ölü’ (çuvaşca) tule tüle (çuvaşca) töle (qədim türkcə) ‘borcunu ödəmək’, ‘haqqını ödəmək’ Qədim türk və çuvaş dillərinin materialı əsasında yuxarıdakı cüm- lənin tam leksik-morfoloji qarşılığı əldə olunur: Etrusk Qədim türk / çuvaş šanti ma vilu tule sandı ma vile tüle ‘həm də mötəbər ölü borcunu ödəmək’ Qədim türk dilində ma hissəciyi (‘həm də’, ‘və’) çox geniş işlən- mişdir: adın-ma taqı bar sözüm ‘mənim həm də başqa bir sözüm var’: ya- na-ma ayıttı… ‘və yenə soruşdu’. Etrusk mətnindəki ma hissəciyinin ‘və’, ‘həm də’ mənasında oldu- ğunu daha bir faktor sübut edir: tarixən etrusklarla əlaqələndirilən lidiya- lıların da dilində ma eyni mənada işlənmişdir. Etrusklarla eyni regionda yaşamış romalıların, yunanların, hat və hur- rilərin də dillərində işlənmiş bir çox türkizmlərin mənbəyi regionun türk kökənli troyan, etrusk və digər dilləri olmuşdur. Odur ki, etrusk mətnlərinin düzgün tərcüməsini yalnız türk dillərinin faktları deyil, həm də latın, Lidiya, qədim yunan və başqa qədim dillərdəki alınma türkizmlər (etruskizmlər) təsdiq edir. Etrusk dilində sami mənşəli alınma sözlərin olması etruskoloqlara məlumdur. Xüsusilə finikiyalılarla etruskların sıx regional əlaqəsi nəticəsində etrusk dilinə nesl (‘nəsil’), meit (‘meyid’) və digər sami ele- mentləri daxil olmuşdur. Bu siyahıya huzr (‘hüzur’) sözü də daxildir. Laris Pulena adlı mərhumun epitafiyasının da məzmunu qədim türk dili sayəsində aydın olur. Bu mətn başdan-ayağa mərhumun ruhunun tan- rılara qovuşmasından, tanrıların hüzurunda rahatlıq tapmasından bəhs edir. Həmin tanrılar Alumnath, Cath, Paxanak və Hermudur: pul Alumnath pul Hermu huzrna tre ‘Yetiş Alumnath və Hermunun hüzuruna xidmətə / haqqa’ Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|