N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
63 Mətndəki sözlər və ifadələr arasında cümləyə xas olan bir əla- mətin, semantik və məntiqi tamlığın, bitkin bir fikrin ifadəsinin məhz qədim türk dilində açılması etrusk dilinin türk mənşəli olduğunu göstərmirmi? Digər etrusk mətnlərində də türkizmlər bitkin cümlə səviyyəsində tə- zahür edir və bitkin fikir ifadə edir. Misal üçün, rəsmdə gənc qadın yola saldığı döyüşçüyə ii ulath ilina inath deyə müraciət edir ki, bu da həm leksik- semantik tamlığı, həm də morfoloji quruluşu etibarilə məhz türkcədir: iyi ulaş iline, inath ‘yaxşı çat elinə, sağal’ ii – türk iyi ‘yaxşı’; ulath – türk ulaş (th-ş); ilina – il-in (ismin yiyəlik halı) – a (yönlük hal) – türk il-in-e; inath – qədim turk yinath ‘sağal’, ‘yaxşılaş’. Göründüyü kimi, mətndəki sözlərin dördü də semantik baxımdan bir-birini tamamlayır: yaxşı → çat → elinə → sağal və üstəlik, mətnin qrammatik quruluşu da tamamilə türkcədir. Tərcümə ilə rəsmin məzmunu – qızın döyüşçü ilə vidalaşması səh- nəsi arasında əlaqə aşkardır. 64 Ulath – ulaş arasındakı samit əvəzlənməsi (th – ş) bir neçə etrusk- türk paralelində də özünü göstərir. Ehsanvermə mərasimi ilə bağlı bir et- rusk mətnindəki atha, es atha qədim türk dilindəki aşa (‘ye’), iç aşa (‘ye- iç’) felləridir. Ümumtürk ş samitinin bəzən çuvaş dilində də th ilə deyildiyi müşa- hidə olunur (baş – çuvaş puth; iş – çuvaş eth) Etrusk dilinin tam leksik və morfoloji cümlə səviyyəsində türkcə şərhi mifologiya ilə bağlı bir mətndə də şəffaf olaraq görünür. Məzar sü- tunu üzərindəki bir yazıda etrusk dilinin qədim türk mahiyyəti xüsusilə yüksək bir səviyyədə öz ifadəsini tapır: hermial. kapzna. slman. sexis. kapzna ‘Hermesin qapısına saldırma, axirət qapısına’ Mətndə yiyəlik halda olan hermial qədim yunan mifologiyasında ölənlərin ruhunu o dünyaya yola salmaq funksiyasını daşımış Hermesi bildirir. Məzar üzərində qoyulan bu sütun o dünyaya gedən yolun simvo- lu, qapısı hesab edilər və Hermes ilə bağlanardı. Odur ki, müqəddəs sayı- lan bu qurğuya zərər gətirmək günah sayılardı [7. S. 292]. Sütun üzərində yazılmış hermial kapzna slman məhz qədim türkcə ‘Hermesin qapısına xətər yetirmə’ mənasındadır. Yalnız Hermial (‘Her- mesin’) Qafqaz dillərinə xas olan yiyəlik hal formasında olub, etrusk dili- nin qeyri-türk komponentinə aiddir. Onu izləyən kapzna türk dillərində is- min mənsubiyyət (-sı / -si) və yönlük (-na) hal şəkilçiləri qəbul etmiş qa- pısına sözüdür. Slman isə qədim və müasir türk dillərində ‘vurmaq’, ‘sal- dırmaq’, ‘zərər yetirmək’ mənalı sal felinin qədim türk dilinə xas olan in- kar (-man, -men) şəklidir: salman ‘vurma’, ‘zərər yetirmə’. Latın dilindəki sal(io) (‘vurmaq’, ‘toxunmaq’) feli də eyni mənşəli- dir və heç şübhəsiz, latın dilinin leksikasının formalaşmasında mühüm rol oynayan etrusk mənşəli yüzlərlə sözlərdən biridir. Mətnin bu hissəsi şəffaf şəkildə ‘Hermesin qapısına zərər yetirmə’ mənasındadır ki, bu da yuxarıda qeyd olunan mifoloji baxışla tam üst-üstə düşür. Mətnin ikinci hissəsi birincinin tam məntiqi davamıdır: sexis kapzna ‘axirət qapısına’ 65 Sexis qədim türk yazılarında ‘qiyamət’, ‘axirət’, ‘haqq-hesab’ mənala- rını daşıyan sağis sözünün fonetik variantıdır. (Türk dillərində a – e saitlə- rinin əvəzlənməsi geniş müşahidə olunur). Sexis kapzna aşkar olaraq ‘axirət qapısına’ mənasında olub, əvvəlki hissəni mənaca tamamlayır: ‘Hermesin qapısına zərər yetirmə, axirət qa- pısına’. Yiyəlik halda olan hermial istisna olunmaqla mətn leksik və morfo- loji baxımdan qədim türkcədir: Etrusk Qədim türk Hermial kapzna slman, [hermesin] kapısına salman, sexis kapzna sağıs kapısına Bu mətnin də qrammatik cümlə səviyyəsində qədim türkcə olması, mətndəki sözlər arasında semantik əlaqə, nəticə etibarilə bitkin bir fikrin ifadəsi göz önündədir. Mətnin iki hissəsi arasındakı məntiqi əlaqə də ta- mamilə şəffafdır, Hermesin qapısına saldırma, zərər gətirmə, çünki o, axirət qapısıdır. Bu mətndə diqqəti cəlb edən həm də odur ki, onun qədim türkcə ortaya çıxan məzmunu regionun mifoloji reallığı ilə tam üst-üstə düşür. Beləliklə, bir tərəfdən mətnin məhz qrammatik cümlə səviyyəsində qədim türkcə olması, eyni zamanda regionun məlum bir mifoloji gerçəyini – məzar sütununun Hermesin qapısı sayılması ilə bağlı inancını əks etdirməsi etrusk dilinin qədim türkcə olması faktından qaynaqlanır. Əks halda edilən tərcümə həm linqvistik, həm də ekstra-linqvistik tələblərə cavab verməzdi. Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalənin elmi yeniliyini səciyyələndirən əsas cəhətlər odur ki, etrusk mətnlərinin qədim türk dillərində olması həm leksik, həm də morfoloji baxımdan, həm linq- vistik, həm də kulturoloji amillərin işığında əsaslandırılır. Elmi işin nəticələri digər etrusk mətnlərinin qədim türk dilləri əsasında oxunması yolunda önəmli bir mərhələdir. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Ayda A. Etrüskler (Tursakalar) Türk idiler. Ankara: Ayyıldız Matbaası A. Ş., 1992. 2. Самойлович А. Н. Тyuркологиya и новое учение о yaзыке: XLV академику Н. Y. Марру. М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1935. 3. Майyaни З. Eтруски начинаyuт говорит. М.: Наука, 1966. Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|