N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
yozduğu thap felinin türk mənşəli tap /
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 yozduğu thap felinin türk mənşəli tap / tapın (‘tapınmaq’) feli olduğunu [1. S. 290–291] və yaxud tanrılara sitayiş kimi yozulan makte felinin bir sıra türk dillərində indi də işlənən makta (‘tərif etmək’) feli olduğunu [1. S. 256–257] müəyyən etdi. Qərb dilçiləri bir sıra hallarda ayrı-ayrı etrusk sözlərinin düzgün mənasını təyin etsələr də, türk dillərindəkindən fonetik quruluşuna görə fərqlənən həmin sözlərin türk mənşəli olduğunu duymamışlar. Misal üçün, bir etrusk mətnində flerth felini haqlı olaraq ‘bəlli etmək’ kimi qə- bul edən bir tədqiqatçı onun türk dillərindəki belirt (‘bəlli etmək’) sözü olduğunu duymamış, e. ə. I minillikdə danışılmış etrusk dili ilə çağdaş türk dilləri arasında sabit şəkildə özünü göstərən b – f, th – t və başqa sa- mit əvəzlənmələrini görməmişlər. Digər türk dillərindən əsaslı şəkildə fərqlənən çuvaş dili ilə etrusk dilinin fonetik sistemləri arasında aşkar etdiyimiz yaxınlıq isə aşkar ola- raq, etrusk dilinin sirrinə açar rolunu oynayır. Hələ XIX əsrin 30-cu illə- rində məşhur sovet dilçisi akad. N. Y. Marr çuvaş dilinin Avropanın ölü dillərinə açar rolunu oynaya biləcəyini göstərirdi [2. S. 115]. Apardığımız araşdırmalar nəticəsində aşkar olunur ki, çuvaş dili fo- netik baxımdan etrusk və türk dilləri arasında, doğrudan da, körpü rolunu oynaya bilir. Misal üçün, çuvaş dilini digər türk dillərindən fərqləndirən əsas fonetik fərqlərdən biri bu dildə söz əvvəlində dişarası th samitinin di- gər türk dillərində y samitinə uyğun gəlməsidir. Bəzən isə söz sonunda ümumtürk t samiti çuvaş dilində th şəklində deyilir: Ümumtürk Çuvaş 1. yavru ‘bala’ thur < thavar yan ‘yanmaq’ thun yağ thu < thav yağmur thumar yarık thurak 2. ilet / elt ‘aparmaq’ 2. leth Yavru sözünün çuvaş dilindəki variantı olan thur (‘bala’) etrusk di- lində naməlum mənşəli sayılan thur (‘övlad’) sözü deyildirmi? Bilinq- vaların köməyi ilə bu sözün “övlad” mənasında olduğunu müəyyən edən Avropa etruskoloqları onun mənşəyini təyin edə bilməmişlər. Siyahıdakı yağ və ilet / elt (‘aparmaq’, ‘çatdırmaq’) sözlərinin çuvaş dilindəki variantları olan thu və leth isə başqa bir etrusk mətninə açar rolunu oynayır. Mifoloji surətlərə (Velshu, Şuplu, Kleuste və b.) qurbanlıq aparmaqdan bəhs edən bu etrusk mətnindəki th sözünün ‘yağ’ mənasında olduğu çuvaş dilindəki thu (‘yağ’) sözünün, lth felinin ‘aparmaq’ mənasında olduğu isə çuvaş dilindəki leth (‘apar’, ‘çatdır’) feli sayəsində müəyyən olu- 53 nur. Hər iki etrusk sözündə u və e saitlərini bildirən işarələr buraxılmışdır (th < thu, lth < leth). Sait səsləri bildirən işarələrin çox zaman ixtisar olunması Orxon-Yenisey və digər qədim türk yazıları üçün də səciyyəvi olmuşdur. Yalnız th (‘yağ’) deyil, mətndəki ath və sth sözlərinin də qurbanlıq ərzaqları bildirməsi türk dilləri sayəsində açılır: ət və süd / süt. sth velshu lth c th velshu inpa thapicun lth thapintas ath velshu th velshu lth c lth c ls velshu ath shuplu ath shuplu ls hasmun//–// sth cleuste ath cleuste vl runs au thanchvil velshui ces zerish imsh se mutin aprenshaish inpa thapicun thapintaish ceushn inpa thapicun i luu thapicun cesh zerish titi setria lautnita lth (‘aparmaq’), ath (‘ət’) və sth (‘süd’) sözlərində sonda gələn th samiti türk sözlərində t ilə əvəzlənmişdir (elt, ət, süt / süd). Yalnız çuvaş türkcəsində leth (‘aparmaq’) sözü th samitini qoruyub saxlamışdır. Bu, çuvaş və etrusk dillərini yaxınlaşdıran daha bir dil faktıdır. Mətndəki sth sözünün başqa bir etrusk mətnindəki tam formasını (suth) etruskoloq A. Pfiffig ‘süd’ mənasında qəbul edir. O, qurbanvermə- yə həsr olunmuş etrusk mətnindəki keli suth ifadəsini ‘isti süd’ kimi tərcü- mə edir və göstərir ki, isti süd süzmək romalılarda qurbanvermə ayinlərin- dən biri olmuşdur [3. S. 98]. Romalılar isə bir çox dini ayinləri etrusklar- dan mənimsəmişdilər. Beləliklə, türk dillərinin materialları sayəsində ərzaq adları kimi müəyyən edilən th (‘yağ’), ath (‘ət’), sth (‘süd’) və ‘aparmaq’, ‘çatdır- maq’ mənasında lth feli etrusk mətninin ayrı-ayrı hissələrini aşağıdakı ki- mi tərcümə etməyə imkan verir: Etrusk Çuvaş Ümumtürk lth th leth thu ilet yağ ‘yağ aparın’ lth sth leth set ilet süt ‘süd aparın’ lth ath leth aş ilet ət ‘ət aparın’ Müqayisə edilən dil faktları aşkar olaraq göstərir ki, qurbanverməyə həsr olunmuş etrusk mətnindəki lth th, lth ath və lth sth ifadələrinin mənalarının açılmasında fonetik baxımdan etrusk dilinə yaxın olan çuvaş dili faktları (leth thu və leth set) xüsusi rol oynayır: 5 «Türkologiya», № 2 Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|