N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.7 Zülalların birinci quruluşu.
80 Adətən, zülal molekullarında metionin qalıqları başqa aminturşu- lara nisbətən az olur. Buna görə də zülalları oliqopeptilərə parça- lamaq üçün bromsianiddən istifadə edilməsi daha əlverişlidir, çünki bu zaman əmələ gələn oliqopeptidlərin sayı az olur və onlar asanlıqla fraksiyalara ayrılır. Zülalların hidrolizinin fermentativ üsulları proteolitik fermentlərin peptid rabitələrinə seçici təsir göstərmək xüsusiyyə- tinə əsaslanır. Məsələn, pepsin yalnız alanin, tirozin və qlütamin turşularının, tripsin – arginin və lizinin, ximotripsin isə triptofan, tirozin və fenilalaninin əmələ gətirdiyi peptid rabitələrinə hidroli- tik təsir göstərir. Zülalları natamam hidroliz etmək üçün bir sıra bakterial mənşəli proteazalardan da istifadə edilir. Onların təsiri altında zülal molekulları oliqopeptidlərə parçalanır. Əmələ gəlmiş oliqopeptidləri elektroforez və xromatoqrafiya üsulları ilə müxtə- lif fraksiyalara ayırıb, tərkiblərini öyrənirlər. Kimyəvi tərkibi yuxarıda göstərilən üsullarla öyrənilən ilk zülali maddə insulin olmuşdur. 1956-cı ildə F. Senger aydınlaşdır- mışdır ki, insulin molekulu disulfid rabitəsi ilə birləşmiş iki poli- peptid zəncirindən ibarətdir. Molekulu təşkil edən zəncirlərdən birində 21, digərində isə 30 aminturşu qalığı vardır. Zəncirlərdən birincisi A, ikincisi isə B hərfləri ilə işarə edilir. Disulfid rabitələ- rindən biri hər iki zəncirin 7-ci aminturşu (sistein) qalıqlrı arasın- da, digəri isə A zəncirində 20 və B zəncirində 19 vəziyyətində yerləşmiş sistein qalıqları arasında olur. Bundan əlavə, A zəncirin- də 6 və 11 vəziyyətində yerləşən sistein qalıqları arasında daxili disulfid rabitəsi vardır. İnsulin molekulundakı A polipeptidində N- terminal aminturşu qlisindən, S-terminal aminturşusu isə aspara- gindən ibarətdir. B-polipeptid zəncirində N-terminal aminturşu fenilalanin, S-terminal aminturşusu alanindir. Disulfid rabitələri 5 aminturşu qalığından ibarət olan dairə əmələ gətirir. 81 Zülal molekulunu əmələ gətirən əsas peptid rabitələridir. Peptid kristallarının müasir rentgenoqrafiya və spektrosko- piya üsulları ilə analizi nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, peptid rabitəsində NH CO karbon atomu ilə azot atomu arasında olan məsafə 0,13 nm-dir və bir müstəvi üzərində trans vəziyyətində yerləşmişdir. Bu da peptid rabitəsinin davamlı olmasını təmin edir. Termodinamikanın qanununa əsasən peptid rabitəsi ilə sin- 82 tez olunan polipeptid və zülal molekulu onu əhatə edən aləmdə minimum həcm tutmağa və maksimum əlaqələrə malik olmağa üstünlük verir. Heç bir zülal molekulu təklikdə yaşaya bilmir. Bu səbəbdən zülallar digər biomolekullarla birləşərək kompakt halın- da fəaliyyət göstərərək yaşaya bilirlər. Orqanizmdə zülalların biokimyəvi rabitələrin hesabına birinci, ikinci, üçüncü və dördüncü quruluş səviyyəsi müəyyən edilmişdir. 3.7 Zülalların birinci quruluşu. Polipeptid zəncirində aminturşu qalıqlarının yerləşmə ardıcıllığına zülalların birinci quruluşu deyilir. Aminturşu qalıqları arasında kovalent peptid rabitələrindən başqa disulfid (─S─S─) rabitələri zülalların birin- cili quruluşuna daxildir. Aminturşularının birləşmə ardıcıllığının dəyişməsi zülalın quruluşunun müxtəlifliyinə gətirib çıxardır. Müəyyən edilmişdir ki, insanlarda oraqvari anemiya xəstəliyi hemoqlobinin tərkibində olan 574 aminturşusundan β zəncirində 6-cı vəziyyətdəki qlutamin turşusu əvəzinə valin olması səbəb olur. Birinci quruluşun müəyyən edilməsində F. Cenger üsulun- dan başqa hazırda ən çox işlədilən Edman üsuludur. Bu üsulla fenilizotiasianatdan istifadə etməklə müasir avtomatik aminturşu analizatorlarının (sekvenatorların) köməyi ilə 2,5 saat müddətində zülal molekulunda 70-ə qədər aminturşu qalıqlarının ardıcıllığını öyrənmək mümkün olur. Həmçinin müasir fiziki spektroskomet- rik, lazer – fotodessosiasiya üsulları ilə zülalların tərkibində amin- turşu qalıqlarının düzülüş ardıcıllığını öyrənmək mümkündür. Axırıncı onilliklərdə isə ən müasir üsul genetik kodlaşdırma üsuludur. Bu üsulla treoqlobulinin ən uzun zəncirlərinin 2750 aminturşu qalığından ibarət olması müəyyən edilmişdir. Hazırda 100 minə qədər zülalın birincili quruluşu bu üsullarla müəyyən olunmuşdur. 83 Birinci quruluşu məlum olan bəzi zülallar Cədvəl 8. Heyvanların çoxusunda insulinlərinin bir-birindən fərqi A zəncirində olan 8-10 yerdə duran aminturşu qalıqlarının müxtəlif- liyidir. Ribonukleazanın fermentativ aktivliyi onun birincili qurulu- şunda olan bir neçə aminturşunun düzülmə ardıcıllığından asılıdır. Zülal Molekul kütləsi (Da) Molekulda olan aminturşu qalıqlarının sayı İnsulin 6000 51 Sitexrom 12400 104 Ribonukleaza 13700 124 Lizosim 14100 129 Tütün virusu 17500 158 Balina mioqlobini 17600 155 İnsan hemoqlobini 417000 141 (α zəncirdə) 146 (β zəncirdə) Tripsin 23950 228 Pepsin 34400 340 Karboksipeptidaza 34000 255 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|