N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

143 
 
minən  85%)  təşkil  edir.  Bunun  bioloji  fəallığı  100  götrülərsə, 
α─formanınkı  53  və  γ─formanınkı  isə  27-dir.  Karotinlər  karbo-
hidrogenlərə aid olub, emprik tərkibi 
56
40
H
C
 olur.  
A  vitamini  insan  və  heyvan  orqanizmində  karotindən 
əmələ  gəlir.  Bağırsağın  selik  təbəqəsində  və  qaraciyərdə 
karotinazanın  iştirakı  ilə  bir  molekul  β  –  karotindən  hidrolitik 
parçalanma  nəticəsində  2  molekul,  α─,  və  γ─karotindən  isə  bir 
molekul A
1
 vitamini (və ya retinal) əmələ gəlir. 
 
 
 
 
 
 
A
1 
vtamini  tsiklik  biratomlu  doymamış  spirtdir.  Oksigenli 
mühitdə tez pozulur. Təmiz halda açıq-sarı rəngli  kristallik mad-
dədir, 63
0
C-də əriyir. Suda həll olmur, lakin yağlarda, efirdə, xlo-
roformda, asetonda və s. yağ həlledicilərində yaxşı həll olur. Bu- 
C 
─ CH
3
 
CH
2
 
H
2
C 
H
2
C 
H
3
C 
CH
3
 
─ CH
3
 
CH
2
 
H
2
C 
H
2
C 
CH
3
 
H
3
C 
─ CH
3
 
H
2
C 
H
2
C 
CH
3
 
H
3
C 
                       CH
3
                             CH
3
                                        
                       │                                             
─ CH ═ CH─ C ═ CH─ CH═ CH─ O ═ CH 
              
                                                                  
─ CH═CH─C═CH─CH═CH─C═CH─CH 
                     │                            │           ║ 
                     CH
3
                        CH
3
       ║ 
                                                                 CH 
CH
3
 
CH
2
OH 
CH
3
 
CH
3
 
β─karotin 
A
1
─vitamini 
CH
2
 

---

144 
 
nun izomerləri də vardır. A
2
  vitaminindən bunun fərqi nüvəsində 
əlavə (2-ci) ikiqat rabitənin olmasıdır.  
Şirin  su  hövzələrində  yaşayan  balıqların  yağında  bioloji 
təsirinə  görə  retinola  oxşar  maddə  tapılmışdır.  Bu  maddənin 
bioloji təsiri retinola nisbətən zəifdir. O kimyəvi quruluşuna görə 
retinoldan bir ədəd doymamış ikiqat rabitənin olması ilə fərqlənir 
və bununla əlaqədar dehidroretinol adlanır. 
Balinaların qaraciyərində orqanizmə A vitamini kimi təsir 
göstərən bir maddə alınmışdır. Bu maddə A
3
 vitamini adlanır. 
A qrupu  vitaminləri zülalların, nuklein turşularının müba-
diləsində,  bəzi  hormonların  (insulinin)  fəallaşmasında,  oksidləş-
mə-reduksiyalaşma proseslərində iştirak edir.  
A vitamini  orqanizmdə asanlıqla oksidləşmə və  reduksiya 
reaksiyasına uğrayaraq müvafiq aldehidə və əksinə-spirtə çevrilir, 
konfiqurasiyasını dəyişdirərək trans formadan sis formaya keçir.  
 
 
 
 
A  vitamininin  aldehid  forması  (sis  izomeri)  opsinlə  birlə-
şib rodopsin (görmə purpuru) əmələ gətirir. Bu görmə prosesini də 
başa çatdırır. Rodopsin işığın təsirilə opsinə və A vitamininin sis – 
formasına ayrılır.  Sonuncu isə izomerləşərək trans formaya və A 
vitamininin aldehid forması  isə reduksiyalaşaraq  spirt  forma-sına 
çevrilir. 
Qaranlıqda  bu  proseslər  əksinə  gedir.  Bu  çevrilmələri 
sxematik aşağıdakı kimi göstərmək olar:  
H 
O 
+2H 
─2H 
R─CH
2
OH 
R─C 
Retinaldehidrogenaza 
Retinol 
Retinal 

---

145 
 
 
A vitamini çatışmadıqda insan və heyvanlarda görmə pro-
sesi  (keratomalyasiya  –  gözün  buynuz  təbəqəsinin  yumşalması, 
kseroftalmiya-gözün  buynuz  qişasının  quruması,  sinir  sisteminin 
fəaliyyəti və epitel örtüyü) pozulur. Toyuq korluğu və ya hemerlo-
piya  –  A  hipovitaminoz  əmələ  gəlir.  Bu  zaman  alaqaranlıqda  və 
axşamüstü görmə qabiliyyəti itir, lizosimin əmələ gəlməsi dayan-
mır, yoluxmaya həssaslıq artır. Belə xəstələr vərəmə tez tutulur.  
Karotinin  bir  sıra  izomerləri  (likopin,  ksantofil,  zeaksan-
tin)  də  vardır.  Likopin  narıncı-qırmızı  rəngli  maddədir,  ən  çox 
itburnu meyvəsində, pomidorda olur.  
Ksantofilə 


2
56
40
O
H
C
 bitkilərin  yarpağındakı  xloroplast-
larda rast gəlinir. 
Zeaksantinə 


2
56
40
O
H
C
 qarğıdalının  dənində  təsadüf 
edilir.  
Karotin  və  onun  izomerləri  karotinoidlər  adlanır.  Bitki-
lərin  inkişaf  fazalarından  asılı  olaraq  karatinoidlərin  miqdarı 
dəyişir. Ən çox çiçəkləmə fazasında olur, sonra isə azalır. Meyvə-
lərin yetişmə dövründə də onların miqdarı çoxalır.  
A  vitamini  ən  çox  yumurtanın  sarısında  (2─15  mq%), 
qaraciyərdə (25 mq%), balıq yağında (27─400 mq%), süddə, kərə 
yağında və s. olur. 
qaranlqda                                         işıqda 
                         Rodopsin                                 orsin 
   orsin+ 
   sis─retinal                                      trans─retinal 
   |
       |                                          |       | 
       2H↑                                                    +2H↓ 
A vitamininin                                   A vitamininin 
  sis forması                                trans forması (spirt) 
                                                                  

---