N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

146 
 
6.4 D vitamini 
 
Buna bir neçə formada (D
2
─D
6
)  təsadüf edilir. Bunlardan 
faydalısı D
2
 və D
3
 vitaminləridir.  
D  vitamini  və  ya  kalsiferol  bitkilərdə  provitamin  forma-
sındadır.  Bu  da  sterinlərdəndir.  Məsələn,  erqosterin  D
2
  vitamini-
nin  provitaminidir.  İnsan  və  heyvan  orqanizmində  erqosterindən 
ultrabənövşəyi  şüaların  təsiri  ilə  D
2
  vitamini  (erqokalsi-ferol) 
əmələ  gəlir.  D
3
  vitamininin  (və  ya  xolekalsiferol)  biosintezində 
dəridə  olan  7─dehidroxolesterindən  istifadə  olunur.  D  qrupu 
vitaminlərinin  tərkibində  tsiklopentanonperhidrofenantren  nüvəsi 
vardır və quruluşları aşağıdakı kimidir: 
 
 
 
D
2   
vitamini  rəngsiz  kristallardan  ibarət  4  ikiqat  rabitəli 
siklik  doymamış  spirtdir.  Temperatura  davamlıdır,  115-117
0
C-də 
əriyir.  
D vitamini  mineral  maddələrdən kalsium  və fosfor müba-
diləsinin  nizamlanmasında  iştirak  edir.  Bu  vitamin  çatışmadıqda 
körpələrdə raxit və yaşlılarda osteomalyasiya xəstəliyi əmələ  gə-
lir. Raxit mineral mübadilənin pozulması nəticəsində lülə sümük-
lərin yumşalması və əyilməsi ilə xarakterlənir.  
CH
2 
HO 
HO 
CH
2 
          CH
3
 
  CH
3
 │ 
  │  ─CH─CH 
                  ║ 
                  CH 
                  │ 
                  CH─CH
3 
                  │ 
        H
3
C─CH─CH
3
 
D
2
-vitamini 
 
  
          CH
3
 
  CH
3
 │ 
  │  ─CH─CH
2 
                  │ 
                  CH
2 
                  │ 
                  CH
2 
                  │ 
        H
3
C─CH─CH
3
 
D
3
-vitamini 
 
  
 

---

147 
 
 
 
Bütün orqan və toxumalarda fosfor və kalsiumun miqdarı 
azalır.  Qanda  kalsiu-mun  miqdarı  10  mq  %-dən  7  mq  %, 
fosforunku isə 5 mq %-dən 2 mq %-ə qədər azalır.  
D  vitamini  ən  çox  balıq  yağında,  süddə,  qaraciyərdə, 
yumurtanın sarısında, kərə yağında və qeyri məhsullarda olur.  
 
 
6.5 E vitamini 
 
Bu  vitamin  əmələgəlmə  (törəmə)  prosesini  nizamlamaqla, 
heyvanlarda qısırlığın qarşısını alır. Ona görə də buna t ö r ə m ə 
vitamini və ya tokoferol (nəsil gəzdirən deməkdir) da deyilir.  
 
Emprik formulu C
29
H
50
O
2
. Tokoferolun quruluşu belədir: 

---

148 
 
 
 
E  vitamini  yağvari  maye  olub,  spirt  və  efirdə  yaxşı  həll 
olur, asan oksidləşir, turşulara və temperatura davamlıdır. Qələvi-
lərdə nisbətən tez həll olur.  
Tokoferol  yağları  oksidləşmədən  qoruduğu  üçün  antiok-
sidant adlanır.  
E  vitamini  həm  sərbəst,  həm  də  birləşmiş  halda  olur. 
Kələmdə E vitamini 20% sərbəst və 80% zülalla birləşmiş halda-
dır (M. P. Zaxarovaya görə). 
Tokoferol 3 formada: α, β və γ olur. Onların başqa forma-
ları  da  vardır.  Lakin  əhəmiyyətlisi  yuxarıda  qeyd  edilənlərdir. 
Bunların fəallığı eyni deyildir. Ən fəalı α─tokoferoldur. Sonuncu-
nun fəallığı 100 götürülərsə β─tokoferolunku 30 və γ tokoferolun-
ku  isə  20  olur.  Bu  formaların  miqdarı  müxtəlif  bitkilərdə  eyni 
deyildir.  Pambıq  yağında  38%  α,  42%  isə  γ  forma  olur.  Lakin 
qarğıdalı yağında tokoferolun 89%-ni γ, 11%-ni isə α forma təşkil 
edir.  
E  vitamini  orqanizmdə  oksidləşmə  -  reduksiya  prosesləri-
nin  nizamlanmasına imkan  yaradır. Ona  görə bu vitaminin  çatış-
mazlığında əzələlərin oksigenə təlabatı çoxalaraq, onlar distrofiya- 
laşır.  
Müəyyən olunmuşdur ki, E vitamini selenin və ubixinonun 
metobolizminə təsir edir, həmçinin qocalmanı ləngidir.  
E avitaminozluğu zamanı heyvanlarda balasalma əmələ gə- 
lir. Spermatozoidlərin, tənasül hormonlarının əmələ gəlməsi pozu- 
│     O   
CH
3 
     CH
3    
      CH
3                    
CH
3    
             CH
3
        
                     │                   │                   │ 
C─ (CH
2
)
3
─CH─(CH
2
)
3
─CH─(CH
2
)
3
─CH 
                                                                 │ 
                                                                 CH
3 
                   
         
 
 
  
CH
3 
 
CH
2 
H
3
C─ 
HO─ 

---

149 
 
lur. Erkəklərin toxumaları degenirasiyalaşır.  
 
 
 
E  avitaminozu  zamanı  əzələlərdə  fosfor  mübadiləsi,  xüsu-
silə adenozinüçfosfatın və fosfagenin çevrilmələri pisləşir. Hücey-
rələrin  lipoprotein  təbəqəsinin  zədələnməsi  xarakterik  əlamətlər-
dən sayılır.  
E  vitamini  insan  və  heyvanların  hipofiz  hissəsində,  əzələ-
lərdə və mədəaltı vəzində ən çox toplanır.  
Tokoferol bitkilərin  yaşıl hissəsində, xüsusən toxumalarda 
(rüşeymdə) olur. Bu vitaminə ən çox bitki yağlarında təsadüf edi-
lir. O, buğdanın dənində (1 mq%), rüşeymdə (30 mq%), noxudda 
(6 mq%), daha artıqdır. Pambıq yağında isə 100 mq% E vitamini 
vardır. Bu vitamin qaraciyərdə və yumurtanın sarısında da çoxdur. 
Həmin vitamin bitkinin inkişaf fazasından asılı olaraq artıb-azalır. 
Toxum  cücərəndə  və  bitkinin  inkişafı  zamanı  vitaminin  sintezi 
artır.  
İtburnu  meyvəsi,  alma  toxumu,  dənli  bitkilər  və  onlardan 
alınan yağlar, qaramal və donuz əti, kərə yağı, bitki yağları, kələm  
bu vitaminlə zəngindir.  

---