Наиля сямядова
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
ba xımdan diqqət çəkir. XIX – XX əsr Azərbaycan ədəbiyyat v ə mədəniyyət xadimlərinin şəxsi fondlarındakı gündəlik, tər- cümeyi-hal v ə xatirələr həm bu dönəmin ictimai-siyasi, tarixi durumunu canlandırmaq, həm də tanınmış şəxsiyyətlərin ömür yolunu izl əmək baxımından önəmlidir. Digər tərəfdən memuar m ənbələrini nəşr edərkən memuaristin şəxsi arxivini (təbii ki, əgər varsa) öyrənmək daha məqsədəuyğundur. Onun gündəlik- l ərindən, qeyd dəftərçələrindən, yazışmalarından müəlliflə əla- q ədar dəyərli məlumatlar əldə etmək mümkündür. Əlyazmalar İnstitutunun arxivlərində Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Zül- füqar Hacıbəyovun, Nəriman Nərimanovun, Gülsüm xanım N ərimanovanın, Azər Buzovnalının, Süleyman Sani Axundo- vun, S əməd Vurğunun, Əli Nəzminin və başqalarının tərcü- meyi- halı vardır. Sözügedən müəliflərin həyat və fəaliyyətləri- nin öyr ənilməsində bu nümunələrin əhəmiyyəti danılmazdır. Bel ə ki, tərcümeyi-hal və xatirələri təyinetmə vəhdəti şəxsiy- y ətin müasirləri və nəsil üçün tarixi varlıqda özünün iştirakını t əcəssüm etdirmək, orada özünü və öz yerini dərk etməkdən ibar ətdir. Şəxsi fondların müəlliflərin həyat və fəaliyyətlərinin öyr ənilməsində əhəmiyyətini Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin (1870- 1933) timsalında göstərmək maraqlı olardı. 1927-ci ild ə Tiflisdə Ə.Haqverdiyevin ədəbi fəaliyyətinin 35 illik yubileyin ə hazırlıq işləri gedirdi. Əziz Şərif də onun haqqında məqalələr yazıb «Yeni fikir» qəzetində dərc etdirirdi. Ədibin həyat yolunu düzgün işıqlandırmaq üçün redaksiya onun özünd ən material istəmişdi, o da öz müxtəsər tərcümeyi- ha lını yazıb göndərmişdi [83, s.217]. Həmin tərcümeyi-halı Əziz Şərif olduğu kimi xatirələrinə daxil etmiş və bildirmişdir ki, y azıçının həyatına aid əldə olan bütün məlumat bu sənəd əsasında yoxlanılmalı və düzəldilməlidir. Eyni zamanda onun öz t ərcümeyi-halına aid yazdığı və arxivində saxlanılan o biri əlyazmaları da bu əlyazması ilə tutuşdurulmalı, dəqiqləşdiril- m əli və təkmilləşdirilməlidir [83, s.220]. Məhz həmin tərcü- meyi-hal əsasında Ə.Şərif Ə.Haqverdiyevin həyat və fəaliyyə- 88 tinin əsas məqamlarını işıqlandırmışdır, gündəliyindəki sətirlər v ə ədibin ona göndərdiyi məktublar bu işdə ona yardımçı ol- muşdur. Əziz Şərifin tövsiyəsi ilə Ə.Haqverdiyevin Əlyazmalar İnstitutundakı şəxsi arxivi bir daha nəzərdən keçirildi və mü- əyyənləşdirildi ki, arxivdə yazıçının üç variantda, əlyazması şəklində tərcümeyi-halı vardır. 19 aprel 1933-cü ildə qələmə alınmış tərcümeyi-halın iki variantı dolğun və əhatəlidir. Üçüncü variant is ə həcm etibarı ilə kiçikdir. İlk iki sənədin 1933-cü ild ə, yəni həyatının son ilində qələmə alınmasını nə- z ərə alaraq, bu tərcümeyi-halın daha geniş olması tamamilə tə- biidir. İlk öncə qeyd edilməlidir ki, Haqverdiyevin arxivindəki t ərcümeyi-halda uşaqlıq illəri haqqında məlumat daha əhatəli- dir. Ədib yazır: «...Üç yaşında ikən atamı qeyb edib yetim qal- mışam və məni əmim Əbdülkərim bəy öz təhti-tərbiyəsinə almış. Atamın vəfatından üç sənə sonra anam köhnə çinovnik H əsənəli bəy Sadıqova ərə getmiş. Bu izdivacdan əmim narazı olduğundan üç sənə mənim anamı evinə qəbul etməyib, mənə d ə onunla görüşməyi qadağan etdi. Əmimin arvadı bir yandan v ə qardaşı oğlu bir yandan əmimdən bixəbər mənə olmazın işkəncələr verirdilər. Əmimə şikayət etməkdən qorxurdum. Çün ki şikayətdən sonra ikiqat əzaba mübtəla olacaq idim. Axır bir gün davam etm əyib ayaqyalın, başıaçıq birbaş anamın ya- nına qaçdım. Anamın ikinci əri məni öz oğlu kimi qəbul edib, h əqiqətdə öz oğlundan ayırmayıb, mənim tərbiyəmlə məşğul oldu v ə mən o kişinin tərbiyəsi sayəsində oxuyub 1890-cı sə- n ədə Tiflisdə realnı məktəbi bitirib ali təhsil üçün Peterburqa getdim» [107]. Atalığını xoş xatirələrlə yada salan Ə.Haqverdiyev tər- cümeyi- halının ikinci variantında ondan daha ətraflı bəhs edir v ə onunla keçirdiyi günləri həyatının yaddaqalan anları kimi xa tırlayır. O yazır: «Atalığım Həsənəli bəy Sadıqov birinci Ni- ko lay vaxtının çinovniklərindən idi. Bu adam çox polis idarə- 89 l ərində xidmət etmiş və qədim vaxtın vəzifələrindən murov v əzifəsi daşımış, dünyagörmüş, Bakı, Gəncə, Şirvan, Şəki dai- r ələrində ömür keçirmiş bir kişi idi. Çox vədə səfərə çıxar, qış zamanında isə buxarının kənarında əyləşib keçmiş günlərindən söhb ət edirdi. Onun çox söhbətləri qədim zamanın məşhur qa- çaq ları Qaçaq Əbdürrəhimdən, Qaçaq Aslandan, Qaraçuxu oğ- lundan v ə sairlərindən olardı. Bu söhbətlərə mən və onun əv- v əlinci arvadından olan iki oğlanları böyük bir maraqla qulaq asar dıq. Bu hekayətlər mənim gələcək ədəbi işlərimə böyük t əsir bağışladı. 1906-cı sənədə yazdığım «Ayın şahidliyi» he- kay ətim Sadıqov nəql edən hekayətlərdən biri idi. Söz yox ki, sad ə söylənmiş bir əhvalat ədəbi surətə salınmışdı. Onun öz oğluna isə hekayətləri əks-təsir bağışladı. Üçüncü, dördüncü sinifd ə ikən başladı tüfəng, xəncər ilə oynayıb igidlik məşqinə düşməyə və bir azdan sonra məktəbi boşlayıb gedib kənddə yaşadı. Axırda həvəskar surətində qaçaqçılıq, yolkəsməkliklə m əşğul oldu və bu yolda şöhrət qazandı. Belə idi ki, hər bir mühüm cinay ətdə onun adı çəkilirdi və o da buna fəxr edirdi. Bu oğlanın haqqında böyük bir hekayət yazmaq mümkündür. Ancaq əhvalatın mövzuya dəxli olmadığından buna kifayət edib ancaq bunu dem əliyəm ki, oğlan ən axırda şəhərin kəna- rında seyrdə içki məclisində özünün əziz dostunu güllə ilə öl- dürüb axırda Sibirə göndərildi» [107]. Ə.Haqverdiyevin uşaqlıq illərindən nümunə gətirdiyimiz s ətirlər Əziz Şərifin Ə.Haqverdiyev haqqında yazdığı xatirələ- rin ə daxil etdiyi tərcümeyi-halda özünə yer almamışdır. Eyni fikirl əri müəllim Yusif bəy Məlik Haqnəzərov haqqındakı mə- lu matlara da şamil etmək olar. Ə.Haqverdiyevin şəxsi arxivin- d əki tərcümeyi-halda Yusif bəydən daha ətraflı söhbət açılır. Mü əllif yazır: «...Yusif bəy Məlik Haqnəzərov ilə tanış ol- mam. Şuşa şəhər məktəbinə girdikdən qabaq mən Yusif bəyin yanında bir neçə ay hazırlaşdım. Yusif bəy müəllim idi. O vaxt mü əllimlər yay fəslində Şuşada teatr verirdilər. Mən birinci d əfə teatr sözünü Yusif bəyin dilindən eşitdimsə, amma istər- 90 Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|