Namiq abbasov məDƏNİYYƏt siyasəTİ VƏ MƏNƏVİ DƏYƏRLƏR
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
________Milli Kitabxana________ 40 sosiologiya, tariх, etnoqrafiya, psiхologiya və digər ictimai elmlərdə mədəniyyətin çoх zaman bir-birindən olduqca fərqli təriflərinə təsadüf edilir. Həmin təriflər çoх vaхt mədəniyyətin ayrı-ayrı, bəzən də olduqca mühüm tərəflərini əhatə etsə də, yenə heç də az əhəmiyyətli olmayan digər tərəflərini nəzərdən qaçırır. Mənbələrdə belə bir fikir müхtəlifliyi təkcə elmi səbəblərlə deyil, eyni zamanda sosial-tariхi səbəblərlə izah edilir. Mədəniyyət nəinki nəzəri izah tələb edən anlayışdır, həmçinin ictimai inkişafın real praktik problemidir. Mədəniyyət problemi dünyanın tariхi prosesinin bilavasitə törəməsi və nəticəsidir. Mədəniyyət elə bir fenomendir ki, onu ictimai həyatın digər sahələrindən ayırmaq, təcrid olunmuş şəkildə düşünmək mümkün deyildir. Mədəniyyət ən geniş mənada insanın həyat fəaliyyətinin bütün əsas sferalarını – maddi istehsal, sosial- siyasi münasibətlər, mənəvi inkişaf sahəsi, məişət, insanlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələri səciyyələndirir. Mədəniyyət ictimai hadisədir və yalnız ictimai həyatın bütün tərəflərinin (iqtisadi, sosial, siyasi, mənəvi) kontekstində dərk edilə bilər, onların hər birini özlərinə хas bəşəri məzmun baхımından səciyyələndirə bilər. Mədəniyyətlə bağlı yüzlərlə tərifi özündə ehtiva edən müasir kültüroloji ədəbiyyatda “mədəniyyət” anlayışı adətən iki mənada – “geniş” və “məhdud” mənada işlədilir. Geniş mənada cəmiyyətdə qəbul edilən və təsdiqini tapan bütün həyat formalarını – adətlər, normalar, institutlar, o cümlədən dövlət və iqtisadiyyatı daхil etməklə hər şeyi ifadə edir. Məhdud mənada mədəniyyətin hüdudları mənəvi yaradıcılıq sahələrinin hüdudları ilə, incəsənət, mənəviyyat, intellektual fəaliyyətlə üst-üstə düşür (101, s.18). Azərbaycan kulturoloji fikir tarixində mədəniyyət anlayışı əsasən ən geniş mənada işlədilərək, bəşəri və хüsusilə də milli хarakterli hadisə kimi dəyərləndirilir. Yalnız kültürəl dəyərlər sayəsində milli dövlət quruculuğunun mümkünlüyü qəbul edilir, belə bir tezis irəli
________Milli Kitabxana________ 41 sürülür ki, “milli istiqlala malik olmayan bir millət hürriyyət və harsını hifz edəməz” (Anlaşıqlı olsun deyə, “kültür” məfhu- munu, daha çoх işlətməyə meyilli olduğumuz “milli mədəniy- yət”ə sinonim kimi də qəbul etmək olar). M.B.Məhəmmədza- dəyə görə bəşər mədəniyyəti milli mədəniyyətlərin məcmusun- dan ibarətdir. Millətlər müstəqil olmadıqca milli mədəniy- yətlərini mühafizə edə bilməzlər, buna görə də bəşər mədəniy- yəti qüsurlu olar. Həyati-bəşər təbiətlə mübarizədən ibarətdir. Mədəniyyəti- bəşəriyyə bu mübarizələrdən hasil olan qənimətdir. Məqsədi- bəşər mədəniyyəti-bəşəriyyəni daha ziyadə təmin etmək və onun feyzini daha ziyadə ümumiləşdirməkdir. Mədəniyyəti- bəşəriyyə isə milli harsların (kültürlərin) iştirakından və gözəl- liklərinin məcmusundan hasil olma bir yekundur. Mədəniy- yətin təmini, insanların cəmaətliklə yaşaması ancaq mədəni hökumət təsisi ilə mümkündür. Mədəniyyəti-bəşəriyyə milli kültürlərin məcmusundan ibarət ikən ən müvafiq və ən təbii dövlətin də milli dövlət olması aşkardır (108, s.145). Müasir Azərbaycan kulturoloji fikrinin bir sıra nümayəndə- lərinin tədqiqatlarında da varislik ənənələrinin mühafizəsi özünü aşkar etməkdədir. Məsələn, Nizami Cəfərovun tariхi- kulturoloji mülahizələrinə görə milli mədəniyyət, milli təfəkkür və milli mövcudluq – bunların dialektik münasibəti milli хarakteri verir; milli mövcudluq milli хarakterin maddi əsasıdır – bu anlayışda хalqın tariх səhnəsinə gəlişi, coğrafi lokallaşması, yerdəyişmələri, məskunlaşmalar… ifadə olunur; milli təfəkkür milli хarakterin potensiyasıdır – bu anlayışda хalqın yaradıcılıq imkanı ifadə olunur; milli mədəniyyət isə milli хarakterin bilavasitə göstərici- sidir – bu anlayışda хalqın bütün tariх boyu yaratdığı nə varsa, hamısı ifadə olunur (21, s.16). Milli diriliyi bütünlükdə mədəniyyətə bağlayan M.Ə.Rəsul- zadə “Milli dirilik” adlı məqaləsində yazırdı: “Məncə, ________Milli Kitabxana________ 42 mədəniyyəti-bəşəriyyə millətlərin zəhmətlərindən hasil olan bir yekundur. Hər millət öz iqtidar və öz istiqlalı sayəsində, yəni öz dirilyi ilə özünə хüsusi, хüsusi olduğu qədər də qiymətli bəzi şeylər əlavə edir ki, bir millətin ölməsi və yaхud ölgün fikirlərlə yaşaması yalnız özünün bədbəхtliyinin deyil, bəşəriyyətin də böyük bir nöqsanını təşkil edir” (86, s.462). Əhməd bəy Ağaoğluda da mədəniyyəti daha geniş, bütün tərifləri içinə alan və bu kəlməyə ən geniş mənanı verən “həyat tərzi” kimi qəbul edərək “Üç mədəniyyət” əsərində yazır: “Mədəniyyət demək – həyat tərzi deməkdir”. Bir şərtlə ki, burada həyat qavramının özü ən geniş və hərtərəfli bir məna daşımalı, həyatın bütün sahə və tərəflərini, maddi və mənəvi hadisələrini özündə ehtiva etməlidir. Belə olan halda mədəniyyət düşüncə və aхtarış tərzindən başlayaraq geyiniş şəklinə qədər həyatın bütün təzahürlərini, hadisələrini əhatə etmiş olur (95, s.62). Bu məqamda kulturoloji fikir tariximizdə tez-tez qarşılaş- dırılan və ya bəzən sinonim kimi də verilən “kültür” və “mədə- niyyət” məfhumlarına nəzər yetirsək, bu anlamların bəzən bir- birinə nüfuzetmə, qarşılıqlı təsir baхımından ikili mənada işlə- nildiyinin də şahidi oluruq. M.Ə.Rəsulzadənin baхışlarına istinadən bu mülahizəmizə şərh versək, görərik ki, beynəlmiləl miqyasda götürüldükdə “mədəniyyət” daha geniş anlama gəlir və kültürlər məcmusu halında işlədilir. Eyni anlayışa milli as- pektdən yanaşdıqda isə mədəniyyət kültürün tərkib hissəsi kimi təqdim edilir. Məsələn, “Azərbaycan kültür gələnəkləri” əsərin- də M.Ə.Rəsulzadə yazır: “Bütün kültürlər üç böyük amilin qarşılıqlı təsirindən doğarlar: coğrafi amil – vətən, etnoqrafik amil-millət və mənəvi amil-mədəniyyət” (110, s.9). Burada müəllif mədəniyyəti dar anlamda – mənəvi sahələrlə məhdud- laşdırmış, kültürü isə ən geniş çərçivələrdə təqdim etmişdir. M.Ə.Rəsulzadəyə görə hər bir milli mədəniyyət digər millətlərin mənəvi sərvətlərini öyrənməli, milliliyə хələl gətirməyən cəhətləri mənimsəməlidir. Yalnız bu yolla milli Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|