Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 fikrin ardıcıllığını saxlayan xüsusatlar da mütləq olmalıdır. Şeirdə bunun ən iri vahidlərindən biri də şeir bəndi sayılır. Azərbaycan verlibrində belə bir formaya Rəsul Rzanın “Rənglər ”silsiləsini aid etmək olar. Bizim bu silsilənin poetikasına dair yazdığımız xüsusi bir tədqiqat əsərimiz vardır. Burada verlibr bəndinə aid geniş bilgi verilmiş, bu şeir sisteminin termin aparatına faydalı yeniliklər gətirilmişdir. Odur ki, verlibr bəndi üzərində burada ayrıca dayanmaq fikrimiz yoxdur. İlya Selvinskinin “Mən şeirlər haqqında danışacağam”kitabında bu haqda daha maraqlı fikir yürüdülür: “Konstruksiya bütövlükdə şeirin texniki əlamətidir”(Göst.əsər. Sovetski pisatel. Moskva, 1973, səh. 438). Bənd də bir konstruksiya elementi kimi texniki ünsürdən başqa bir şey deyil, ola da bilməz... Deməli, fərqli vəznlərdə fərqli bənd konstruksiyalarının olması adi məsələdir. Belə bir fərqli bənd konstruksiyası verlibr üçün də vardır. Verlibrin özünəməxsus bənd şəkillənməsi onun fərqli metrik sistemə malik olmasının əsas göstəricilərindən biridir. Məncə, hörmətli müəllimim, professor Tofiq Hacıyevin “Elmi-zehni səviyyə və bədii dildə novatorluğun faktı” məqaləsində irəli sürdüyü fikirlər Şair düşüncəsinin bədii dillə genetik və intellektual bağlantılarını çox gözəl aşkarlamışdır. Talesiz şair Əli 91 Kərimin yaradıcılığının nümunəsində türkoloq-alim haqlı olaraq yazır: “Şairin yüksək həndəsi abstraksiya imkanı qrammatikada tabesiz söz birləşməsi adlanan sintaktik qəlibdə daha tutarlı əyaniliklə görünür. Şair müxtəlif tipli anlayışlar bildirən sözləri eyni sual səviyyəsində birləşdirir, eyni qrammatik hüquqa gətirir və təbii ki, müxtəlif məzmun çəkisinə malik sözlərin bayrağı altındakı hüquq bərabərliyi bədii nitq şəraitində müəyyən üslubi tonlar verir: kinayə, yumor, dramatizm və s. üslubi çalarlar, birinci növbədə isə, ümumiyyətlə bədiilik- çünki sözlərin belə qeyri-adi bərabərliyi publisist və elmi üslublar üçün məqbul sayılır: ”...Azadam səs-küylü həyətimizdən, oradakı bəd istidən... Bir mənəm, Bir kağızdır, Bir də tənhalıq.”(“Mehmanxanada”); “Açılıb pəncərə Günəşə, Qarışqaya, Ota, Pəncərə iyula, yanvara.”(“Xətlər variasiyaları”) ”(Tofiq Hacıyev. Göstərilən məqalə. “Azərbaycan”jurnalı, Bakı, 1980, №10). Azad şeir (-verlibr, ağ şeir, sərbəst şeir və s.) sənəti poeziya tarixində bir deformasiya (şəkil dəyişmə) deyil, daha çox ümumbəşəri mənəvi-idraki irəliləyiş yönümlü estetik-filolojiforma və məzmun hadisəsidir. Ədəbiyyatşünaslıqda daha çox“Verlibr”in bir termin kimi XIX əsrin ikinci yarısında Fransada meydana çıxdığı və ilk dəfə Rembonun 1872-ci ildə yazdığı “Marina” və “Hərəkət” adlı şeirlərində istifadə etdiyi bədii formanın 92 adı kimi terminləşdiyi bildirilir. Bununla belə, eyni zamanda onun XX əsrin əvvəllərində imajizmin metodologiyası kimi ingilisdilli şairlərə tətbiqən işləndiyi də söylənilir. Bədii metodologiya kimi “verlibr” termini ilk dəfə 1915-ci ildə Riçard Oldinqton tərəfindən İmajizmin antologiyasına yazılmış Ön sözdə işlədilmişdir. Əksər lüğətlərdə “verlibr” XX əsr üçün xarakterik olan metrik kompozisiya forması sayılır. Azad şeir anlamına gəlir. Məsələn, L.İ.Timofeyeva və N.P.Venqrov“Qısa ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti”ndə (Moskva-1963) yazır: “Verlibrin əsasında hər bir misrada- azad şeir ifadəsində/frazada eynicinsli intonasiyanı müəyyənləşdirən eynicinsli sintaktik quruluşlar (siqmentizasiya) durur. Bu frazaların sintaktik quruluşu ilə ifadə olunan təkrarlanan intonasiya şeirin özünəməxsus ritmini müəyyənləşdir.”(Səh.: 137). V.Rudnev də “XX əsrin mədəniyyət lüğəti”ndə verlibri ritmoloji cəhətdən“nəsrin hissələrə bölünüb yazılması” hesab edir. Lakin o, həmin hissələrə bölünüb yazılmanı “artıq yaradıcılıq momenti” adlandırır. Rus ədəbiyyatşünasları verlibrşünaslığın əsas məsələlərini üç nəzəri problem ətrafında birləşdirməyi daha məqbul sayırlar: a) rus şeir yaradıcılığında verlibrin yerinin müəyyənləşdirilməsi; b) verlibrin yaradıcılıq psixologiyası və texnologiyası ilə əlaqəsinin müəyyənləşdirilməsi; c) verlibrin rus poeziyasında yerinin müəyyənləşdirilməsi. Burada bir vacib məqamı qeyd etməyə bilmərik. Hələ rus şeirində verlibrin “avanqard üslub” kimi qiymətləndirildiyi ilk dönəmlərdə Vladimir Mayakovski məşhur “Şeiri necə etməli”(Kak delat stixi) 93 məqaləsində açıq şəkildə bildirirdi ki, qeyri-dəqiqliyinə görə verlibr terminindən əl çəkilməlidir. Məsələ bundadır ki, müəyyən xüsusiyyətlərinə görə fransız verlibri ilə rus verlibri ritmoloji cəhətdən eyni şeylər deyildir. Aydın məsələdir ki, dahi rus şairi “fransız verlibri ilə rus verlibrinin ritmoloji cəhətdən eyni şeylər” olmamasında tamamilə haqlı idi. Bu bizə də müəyyən haqq verir ki, Azərbaycan verlibrşünaslığının işlənib hazırlanmasında öz orijinal və milli mövqeyimizi ortaya qoyaq. Burada ilk addım kimi milli verlibrşünaslıq terminlərimizin işlənib hazırlanmasıdır. İlk addım kimi verlibr termininin milli sözümüz olan “özgür şeir” ilə əvəz edilməsindən başlamağı lazım bilirəm. İkinci addım isə, rus ədəbiyyatşünaslığında verlibrin “iki qardaş”olmaqla “Ağ şeir”və “Verse”yə bölünməsi kimi təsnifatları Azərbaycan verlibrşünaslığı üçün qeyri- məqbul saymağımızdır. Nəhayət, biz də“fransız verlibri ilə rus verlibrinin ritmoloji cəhətdən eyni şeylər” olmamasından, yəni müxtəlif milli verlibrşünaslıq elminin zərurəti prinsipindən çıxış edərək, Azərbaycan verlibrşünaslığında Azad şeirin bütün növ fərqliliklərinə baxmayaraq, şeirdə sərbəst formaların hamısını “Azad şeir”termini kimi vahid metrik ad altında birləşdirmişik. Odur ki, indiyəcən bizim özümüzün də tədqiqatlarımızda geniş istifadə Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|