94
etdiyimiz “sərbəst şeir” terminindən konkret vəzn
növü kimi imtina edərək, onu yalnız verlibr
şəkillənmələrindən birinin forma xüsusiyyəti olaraq
qəbul etməyi məqbul saydıq. Biz bu tip şeilərin vəzni
üçün milli istilah kimi “azad şeir”, beynəlxalq termin
kimi isə“verlibristika” adını işlədəcəyik.
Lakin bütün bunlarla bərabər, qeyd etməliyəm ki,
dünya ədəbiyyatında Verlibr şeir forması bir
ritmometrik şeir ölçüsü olaraq heç də Avropa və ya
Rusiyada XIX-XX əsrlərin“poetik avanqardının ifadə
üsulu” kimi deyil, əski Ümumtürk/Ümumavrasiya azad
şeir sistemindən start almışdır... Tədqiqat üçün də
start xətti olaraq, Fridrix Qölderlin, Uolt Uitmen,
Stiven Kreyn, Artur Rembo, Jül Laforq, Aleksandr
Blok, Bladimir Mayakovski, Nazim Hikmət, Vitezlav
Nezval, Kvazimodo Salvatore, Federiko Qarsia Lorka,
Rəsul Rza, Pablo Neruda, İosif Brodski, Möhsün
Yazıçıoğlu, Vladimir Buriç, Fazil Hüsnü Dağlarcadan...
deyil, daha əvvəlki qədim tarixi örnəklərin
müqayisəli təhlilindən başlamağı məntiqi hesab
edirəm.
Azərbaycan sovet şeirşünaslığı, əsasən, rus
ədəbiyyatşünaslığının nəzəri prinsipləri üzərində
formalaşdığından milli poetikanımızın bir sıra
məsələləri rus elmi üçün ikinci sıra problemlər kimi
lazımsız və lüzumsuz, filoloji olmaqdan ziyadə, ideoloji
95
xarakterli
mühakimələr
ilə
süni
surətdə
“mürəkkəbləşdirilmişdir.”Belə məsələlərdən biri də
Azad şeir poetikasıdır.
Bu problemin düzgün elmi şərhini vermək üçün
birinci
şərt
milli ədəbiyyatşünaslıq
terminlər
aparatının yaradılmasıdır. Rus şeirşünaslığında Velibr
kimi qəbul edilmiş şeirin metrik təyinatına
münasibətdə yüzlərcə fərqli baxışlar mövcuddur. Rus
şeiri üçün, bəlkə də ( -?!), məqbul sayıla biləcək belə
mülahizələrin Azərbaycan şeiri üçün tətbiq
edilməsində vulqar ideolojizmdən savayı bir şey
görmürük. Məsələn, rus filoloji fikrində eyni məsələyə
müxtəlif
yanaşmalar
sırasında
diqqəti
çəkən
şərhlərdən biri belədir ki, Rus şeirində A.Blokun dolnik
təqtisi üzrə yazdığı aşağıdakı parça metrik şeirdir:
Devuşka pela v çerkovnom xore
O vsex ustalıx v çujom krayu,
O vsex korablyax, uşedşix v more,
O vsex, zabıvşix radost svoyu.
Burada hər bir misrada bərabər sayda (4 ) vurğu vardır.
Əgər bu vurğuların say bərabərliyi pozularsa, onda
həmin şeir artıq verlibr sayılmalıdır. Deyək ki, şeir
misrasında dolnikdə olduğu kimi vurğuların sayı
bərabər, lakin onların arasındakı interval fərqli olarsa,
96
bu aksent şeiri hesab edilməlidir. Azad şeirin
kompozisiya hadisəsi kimi izahı da geniş yayılıb. Onu
daha çox mütləq ritm və qafiyə sistemindən azad şeir
kimi də xarakterizə edirlər. Eyni zamanda verlibri
qafiyəsiz aksent şeirinə yaxın sayanlar da az deyil.
Müasir rus verlibristikasının korifeyi, görkəmli
“ədəbiyyatdankənar şair,”dünya şöhrətli verlibrist
Vladimir Buriç (1932-1994) “verlibr” termininin
işlədilməsinə tamamilə qarşı idi. O özünü verlibrist
deyil,
uitmenist
adlandırırdı...
Rus
ədəbiyyatşünaslarının
bəziləri
azad
şeirin
başlanğıcını “İqor polku haqqında Söz” dastanından,
bəziləri XVIII-XX əsrlər rus dramaturgiyasının bəzi
nümunələrində və təmsillərdə, bəziləri A.Kantemir
və İ.A.Krılovda, bəziləri Puşkində, bəziləri A.Blokda
və ya V.Mayakovskidə görürlər. Eyni leksik-sininomik
məna verən “volnıy”, “svobodnıy”, “vers”və s. kimi
sözlərdən ibarət terminlərlə müxtəlif terminoloji
mənalar yaratmaq cəhdləri, əlbəttə, özünü doğrulda
bilməz. Bu dolaşıqlıq üzündən rus şeirşünasları
“volnıy stix”i İ.Krılov, D.Bedni, S.Mixalkovun
təmsillərinə,
A.Qriboyedovun
“Ağıldan
bəla”
komediyasına, M.Lermontovun “Maskarad”ına,
A.Puşkinin “Gündüzün nuru söndü” şeirinə aid
etdikləri halda, verlibri də ilk nəzərdə V.Bryusovun
Emil Verxarndan etdiyi tərcümələrə, A.Fet,
97
A.K.Tolstoy, K.Balmont, V.Bryusov, A.Blok,
M.Voloşin, İ.Bunin, M.Kuzmin, A.Belı yaradıcılığında
görürlər. Bundan başqa, “destruktiv” adlanan
quruluşsuz şeir növündən də söhbət açılır ki, bu forma
da daha çox rus şeirində A.Blokun bəzi şeirlərinə,
ondan sonra isə V.Mayakovski, S.Yesenin,
V.Xlebnikov, N.Braun, Y.Yevtişenko, A.Voznesenski və
b. yaradıcılığına şamil edilir.
Bu kimi problemli şərhlərdən əlavə, nəsr ilə nəzmin
nitq cəhətdən fərqlənişində də mükəmməl nəzəri
qənaət yoxdur. Belə ki, bəzi poetika mütəxəssisləri
A.Belının “Peterburq” adlı metrik və ya R.Rollanının
“Kola Brünyon” qafiyəli nəsrlərini Blokun nəsr kimi
səslənən poetik nitqlərindən daha çox şeir saymışlar.
V.Buriçə görə, verlibr hər cür saxtalıqdan
tamamilə azad əsl poeziyadır. Verlibr iki nəhəng
ədəbi materik arasındakı körpüdür. O, adi şeirin iki
vacib ifadə vasitəsindən: ritm və qafiyədən azaddır.
Məhz verlibr şeiri nitqdə siqmentasiya prosesini əsl
incəsənətə çevirə bilmişdir.
Azad şeirin son iki əsrdə hər iki Amerikada, Avstraliyada,
Afrikanın franko və ingilisdilli poeziyasında, Avropa və
Asiyada, o cümlədən mühafizəkar yapon cəmiyyətinin
qeydansu (verlibr) şeirində triumfal yürüşlər etdiyini hamı
bilir. Lakin bununla belə, unutmaq olmaz ki, keçmiş sovet
ideologiyası bu şeirin əksər yaradıcılarını postsovet
Dostları ilə paylaş: |
