Navoiy davlat konchilik instituti erkayev a. U., Reymov a. M., Nurmurodov t. I., Umirov f. E

3.4. SUPERFOSFAT ISHLAB CHIQARISHDA FTORLI GAZLARNI TUTIB QOLISH

Tabiiy fosfatlarni kislotali qayta ishlashda ajraladigan vodorod ftorid xom ashyo tarkibidagi kremnezem bilan ta’sirlashib kremniy (IV)-ftorid SiF₄ va ftorsilikat (geksaftorsilikat) H₂SiF₆ kislotaga aylanadi. Geksaftorsilikat kislota superfosfatdagi kationlar bilan qiyin eruvchan geksaftorsilikat (kremneftorid) larga aylanib, superfosfat tarkibida qolib ketadi. Fosfatli xom ashyo tarkibidagi umumiy ftorning 55-60% i superfosfat tarkibida qoladi, qolgan qismi esa SiF₄ shaklida ventilyasiya gazlari bilan yo‘qotiladi. Tarkibida ftoridlar tutgan zararli gazlarni atmosferaga chiqishini oldini olish maqsadida superfosfat ishlab chiqarishda ajraladigan gaz xolatdagi reaksiya maxsulotlari tozalanishi lozimdir. Bunda tutib qolinadigan gazlardan ikkilamchi maxsulot - ftorsilikat kislota olish mumkin va uni esa ftorli tuzlar - ftoridlar va ftorsilikatlarga aylantiriladi. SiF₄ gazlari sovutilganda suv bug‘i bilan ta’sirlashadi:

3 SiF₄+ (p+2)H₂O  H₂SiF₆ + SiO₂*pH₂O
Aralashtirgichdan va superfosfat kamerasidan ajralib chikadigan ftorli gazlarni adsorbsiyasi shu reaksiyaga asoslangan. Adsorbsion sistemaga keluvchi gazlar tarkibidagi ftorning ulushi unchalik katta emas (15-35 g/m³). Bu gazlarning harorati 65°C dan kam bo‘lmasligi lozim, aks xoolda SiF₄ gazdagi suv bugi ta’sirida gidrolizlanishi natijasida hosil bo‘ladigan gelsimon silikat kislota gaz utuvchi quvurlarda quyqa tarzida o‘tirib qoladi va bu esa gaz o‘tkazish quvurlarini tez-tez tozalab turish kabi qiyinchilikni keltirib chiqaradi.
Superfosfat olishda gazli fazadan tutib qolinadigan ftoridlar miqdori xom ashyoning tarkibi va boshqa bir qator sharoitlarga bog‘liqdir: 1) fosfatdagi ishqoriy metall, magniy, alyuminiy va temir kabi ftorni ftoridlar tarzida bog‘lovchi va superfosfat tarkibida qoluvchi birikmalar qanchalik kam bo‘lsa; 2) boshlang‘ich sulfat kislota (shunga muvofiq xolda superfosfat massasi suyuq (fazasiniig tarkibidagi fosfat kislota) konsentratsiyasi va kameraning harorati qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik ko‘p miqdordagi ftoridlar olinadi.
Bundan tashqari, sulfat kislota me’yorini oshirish, aralashtirishni tezlashtirish, sistemadagi vaakumni kuchaytirish, aktiv kremniy dioksid kiritish va boshqalar orqali ham gazli fazadagi ftoridlar unumini oshirish mumkin. SiF₄ ning asosiy (80%) qismi fosfatning sulfat kislota bilan aralashtirish bosqichida ajraladi. Kamerada esa ikkala bosqichda ajraladigan gazning 20% i ajraladi. Ftoridli gazlar, shuningdek superfosfatning kamerada etiltirilishida ham ajraladi.
Ftoridli gazlarni suvli absorbsiyasi amalda SiF₄ ning gidrolizlanishi natijasida hosil bo‘lgan H₂SiF₄ tumanini yuttirishga asoslangan. Superfosfat zavodlarida uni ikki-uch bosqichda amalga oshiriladi. Gaz dastlab tomchilatuvchi valikli gorizontal seksiyali idish (kamera) larda mexanik absorberlarda yuviladi, u erda ftorning 90% i ushlab qolinadi. So‘ngra taxmonli minorada ftoridli birikmalarning qolgan qismi ushlab qolinadi. Minoraning pastki qismi kislotaga chidamli betondan tayyorlangan va ftorsilikat kislota uchun yig‘gich vazifasini o‘taydi. Minoraga suvni sepish orqali ta’minlanadi va bu yerda hosil bo‘lgan kuchsiz H₂SiF₄ mexanik absorberga uzatiladi. Mexanik absorber po‘latdan tayyorlangan bo‘lib, uning ichki qismi gummirlangan yoki kislotabardosh plitkalar bilan niqoblangan bo‘ladi.
Ishlab chiqariladigan maxsulot sifatidagi H₂SiF₆ ning tarkibi turli zavodlarda turlichadir, uning konsentratsiyasi 8-10% dan 20-25% gacha bo‘ladi. Gazli fazadan ftorli gazlarni ushlab qolish 98-99% ga etadi.
Sanitar talablarga ko‘ra, superfosfat zavodi atrofidagi yakin joylashgan axoli yashaydigan xududlarning atmosfera xavosida ftorning miqdori (HF xisobida) 0,005 mg/m³ dan, ishlab chiqarish binolarining ichida esa 0,05 mg/m³ dan oshmasligi lozim. Bu me’yorni saqlab turish uchun ventilyatorlar orqali atmosferaga chiqariluvchi gazda ftorning miqdori 10 mg/m³ dan oshmasligi kerak. Superfosfat zavodlarida bir tonna maxsulot ishlab chiqarish jarayonida ventilyatorlar yordamida 250-300 m³ gazni surilib atmosferaga chiqarib yuboriladi.