Niyazi berkes ve türkiye’de çAĞDAŞLAŞMA’nin gelişimi aytaç yildiz
Yüklə 266,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
24 Niyazi Berkes ve Türkiye’de Çağdaşlaşma’nın Gelişimi / Aytaç YILDIZ Erken dönem yazılarından başlamak üzere Berkes’in Gökalp’e özel bir ilgisi vardır. Bunun bir nedeni yukarıda belirtildiği gibi resmi ideoloji ile ilgiliyken diğer bir neden, Chicago Sosyoloji’de okumuş olan Berkes’in Gökalp’le kurduğu mesleki denebilecek ilişkidir. Türkiye’de “gerçek an- lamıyla” ilk defa sosyoloji yapan ve Türkiye’de akademik/bilimsel bir ge- leneği başlatan Gökalp’in uyandırdığı ilgi, Berkes’in Türkiye’de sosyoloji tarihin anlattığı makalesinden başlar. Bu bağlamda Gökalp algısı çok nettir: “Gerçekte son dönem Türk sosyologlarının tamamı, doğrudan veya dolaylı Gökalp’in tilmizidir”. 65 Berkes’e göre Gökalp her ne kadar kendi sosyolojik sistematiğini Durkheim’ın çalışmaları üzerine bina etmişse de, onu “yabancı bir sosyolojinin çevirmeni ya da müfessiri” olarak görmek doğru değildir. Gökalp, Durkheim’ın bilimsel yaklaşımının genel yapısını değiştirmiş ya da en azından ona milliyetçi bir renk katmıştır. 66 Amerika’dan döndükten sonra Berkes’in Gökalp ilgisinin genişlediği fark edilir. “Milletin buhranlı bir devrinde ilmi ve fikri rolünü yapmış ve tarihe geçmiş bu büyük mütefek- kiri…kıymetlendirmek zamanı gelmiştir” diye başladığı uzunca yazısında, Gökalp’in hala ya romantik methiye edebiyatı içinde ya da “bazı ideolojilerin peygamberi” gibi gösterilmek suretiyle hatırlanıyor olmasını eleştirir. Beş yıl önceki ilk Gökalp değerlendirmesindeki Durkheim etkisi bahsinde şimdi biraz daha ileri giderek, Gökalp’in sosyolojide Durkheim’dan ayrı kendine has bir buluşu olduğunu ifade eder. 67 Daha sonra ayrıntılı olarak Gökalp dü- şüncesinin temel başlıklarını ve kavramlarını tanıtmaya girişir. Fakat yazıda ne Gökalp’in fikirleriyle, bu fikirlerin üretildiği II. Meşrutiyet’in sosyal ve siyasal şartlar arasında bir ilişki kurulur ne de bu fikirlerin Atatürk’e (veya Kemalizme diyelim) olan etkisi değerlendirilir. 1940’lı yılların başından 1954’e kadar geçen uzun sürede konuya ilişkin yaptığı okumalar ve değerlendirmelerin ardından Niyazi Berkes’in nihayet Gökalp’e ilişkin derinlikli ve kalıcı kanaatlere ulaştığı görülmektedir. 1952 yılında Kanada’ya gittikten kısa süre sonra İngilizce kaleme aldığı geniş bir yazıda bu durum belirgin olarak göze çarpar. Bu yazıda belirtildiğine göre Berkes, Gökalp’in yazılarından derlediği bir seçkiyi İngilizceye tercüme etme işini tamamlamış ve hâlihazırda Türkiye’de Laikliğin Gelişimi adlı 65
Berkes, Sociology in Turkey, s.243. 66 Berkes, a.g.m., s.243. 67 Niyazi Berkes, “Ziya Gökalp’in Sosyolojisi”, s.277. 25 Sosyoloji Konferansları, No: 46 (2012-2) / 1-33 bir kitap üzerinde çalışmaya başlamıştır. 68 “Ölümünün üzerinden otuz yıl geçmiş olan Gökalp, 20. asır Türk yazarları arasında hala en etkili ve en özgün yazar olarak durmaktadır” diyen Berkes’e göre Türkiye’yi teokratik ümmet konseptinin dışına çıkararak, “Türkler için seküler bir din ve kültür görüşü” hazırlamakla Gökalp başlı başına bir kırılmayı hazırlamıştır. Bu makalede Gökalp’in fikirleri, yazıları ve hayatı, ilk defa bağlamı içinde ele alınmıştır. II. Meşrutiyet’in kendine has atmosferi içindeki Batıcılar, İslamcılar ve Türkçüler üçgeni ile Gökalp’in kişisel yolculuğu bir arada değerlendirilmiştir. Berkes’in makaleye Namık Kemal’le başlaması ve Gökalp’in medeniyet anlayışında Kemal’in izinde olduğunu (Batı medeni- yetinin sadece maddi yanları alınmalı) belirtmesi de ayrıca dikkat çekicidir. 69
Kemalizm için ne anlama geldiği noktasında, Berkes’in kesin bir kanaate vardığını göstermesidir: “Atatürk’ün köklü reformları henüz başlamışken hayatını kay- betmiş olsa da, bu reformların arka planındaki temel fikirler Ziya Gökalp’in yazdıklarında bulunur… İnanıyorum ki eğer Gökalp daha uzun yaşasaydı, kendisini kolaylıkla Atatürk’ün güttüğü politikayla bağdaştırırdı. Çünkü Gökalp’in halifeliğe dair fikirleri, zaten kendisinin Batıcı milliyetçiliğinin mantıkî sonuçlarıyla çatışma halindeydi”. 70 Bu değerlendirmeler birkaç yıl sonra yayımlanacak olan Türkiye’de Çağdaşlaşma’da ilgili tartışmanın nasıl yürütüleceğinin de ön-habercisidir. Gerçekten kitabında Berkes Atatürk’ün Gökalp’e olan borcunu somut bi- çimde ortaya koymuştur: “İttihat ve Terakki Partisi’nde yavaş yavaş etkisini arttıran Gökalp…bir muhtıra hazırladı. Muhtıranın asıl konusu, din kurumunu ve din adamlarını ‘diyanet’ terimiyle adlandırdığı alana sürmek çözümüdür… Bu muhtı- raya göre 1916’da başlayan başlıca reformlar şunlardır: a)Şeriat mahke- 68 Niyazi Berkes, “Ziya Gökalp: His Contribution to Turkish Nationalism”, The Middle East Journal, Vol. 8, No. 4, 1954, s.1. Burada sözü edilen derleme ancak 1959 yılında yayınlanabilecektir. Tabi bu arada Batı’da Ziya Gökalp’i ele alan ilk çalışmanın 1950’de yayımlanan Uriel Heyd’in Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings
atıf yapmaktadır. 69 Berkes, a.g.m., s. 382. 70 Berkes, a.g.m., s. 376. Yüklə 266,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|