Nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Sələf-xələflik münasibətləri, dil-üslub xüsusiyyətləri» adlanan beşinci bölməsində
21 edir ki, onları tərcümə deyil, Füzuli qələminin orijinal məhsulu kimi dəyərləndirmək daha doğru olar. Dissertasiya işində bu qrupa daxil olan hər bir qitə ayrı-ayrılıqda orijinalla müqayisəli şəkildə təhlil olunur. Bir neçə qitəyə diqqət yetirək. Caminin (Çox gülüş ürəyi öldürər) hədisinin şərhinə həsr etdiyi
1
(Xoşbəxt o kəsdir ki, qəlbinin yaşaması üçün dodağının altında gülüşü öldürsün. Az gül ki, çox gülmək yüz diri ürəyi öldürər) – qitəsinin tərcüməsində isə Füzuli fikri sərbəstliklə özünün yüksək sənətkarlığını da nümayiş etdirmişdir. Belə ki, Füzuli çox gülməyin qəbahət olduğunu həm hədisin şərhində, həm də qitənin oxunuşunda böyük sənətkarlıqla verə bilmişdir. Şair «touzi» 2 (misra və ya beytdə eyni səslə başlayan sözlərin təkrarı ilə yaranan ahəngdarlıq) poetik fiqurundan ustalıqla istifadə edərək çox gülüşə nifrəti və çox gülüşün yaratdığı ruhi-mənəvi vəziyyəti qitənin səslənməsində də canlandırmışdır. Məlumdur ki, gülüş özünün ən nifrətə layiq mərhələsində «hırıltı» adlanır və çox gülüş «hır-hır» və «qəh-qəh» təqlidi sözləri ilə ifadə olunur. Füzuli də birinci beytdə «h» və «r» samit səslərini ahəngdar olaraq uyğun şəkildə işlətməklə (xüsusilə, «hərzə- hərzə» ifadəsi ilə) çox gülüşün yaratdığı «hır-hır», ikinci beytdə isə «q» və «h» səsləri vasitəsi ilə «qəh-qəh» təqlidi sözlərini yaratmışdır. Beləliklə, şair vermək istədiyi fikri həm qitənin məzmununda, həm də oxunuşunda ifadə edə bilmişdir: Hər kim istər həyati-qəlb müdam, Dəmbədəm hərzə-hərzə çox gülməz Qəlbə qət’i-həyatdır gülmək, Qəlbi çox gülməyənlərin ölməz. 3 Füzulinin tərcümədə yüksək sənətkarlıq qüdrətini nümayiş etdirən başqa bir örnəyə diqqət yetirək. Caminin (Çox danışmaq bəladır) hədisinin şərhinə həsr olunmuş
1 A.Mirzəyev. Cami, Nəvai və Füzuli yaradıcılığında 40 hədis. Bakı, 1997, s. 59 2 M.Quliyeva. Klassik Şərq bəlağəti və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1999, s. 157 3 A.Mirzəyev. Göstərilən əsəri, s. 59
22 1
(Hər kim ki, çox danışmağa mübtəla oldu, qəribə bir bəlaya tutulubdur. İnsanlara yetişən hər bir bəla çox danışma ucbatından baş verər) – qitəsi ilə Füzulinin ona uyğun qitəsi ifadə və sənətkarlıq baxımından tamamilə fərqlənir. Belə ki, Füzulinin çox danışmağın zərərindən bəhs edilən bu qitəsində «çox», «söz» və «bəla» kəlmələri bir neçə dəfə təkrarlanır ki, bu da qitənin oxunuşu zamanı «çox söz bəladır» qənaətini yaradır (burada «söz» ifadəsi «danışıq» anlamındadır). Bu isə özlüyündə «Çox danışmaq bəladır» hədisini xatırladır. Qitədə bu sözlərin işlənmə tezliyi də təsadüfi deyildir, çünki üç dəfə işlənən «bəla» kəlməsini beş dəfə işlənən «söz» ifadəsi tamamlayır, yəni «söz bəladır». Lakin hər söz «bəla» ola bilməz, buna uyğun olaraq şair «çox» ifadəsini altı dəfə («söz»dən bir dəfə çox) işlədir. Nəticədə «çox söz bəladır» cümləsi alınır. Beləliklə, Füzulinin ecazkar qələmi bir daha sübuta yetirir ki, əsl sənətkar eyni sözü çox, lakin yerində işlədərsə, o, məqsədinə daha uğurla nail ola bilər. Şairin sənət- karlığı ondadır ki, qitədə həmin sözlərin təkrar deyil, təkrir kimi bədii mövqeyi mənanı daha da qüvvətləndirmiş, şeirin dilinə, üslubuna heç bir ağırlıq gətirməyərək, onu daha axıcı, rəvan, oxunaqlı və yaddaqalan et- mişdir. Nəticədə isə çox, həm də məzmunsuz sözün bəla olması fikri həm qitənin alt məna qatında, həm də istifadə edilən sözlərin işlənmə tezliyin- də öz əksini tapmışdır: Edə gör ehtiraz çox sözdən Kim, olur çox sözün bəlaləri çox. Çox sözündən düşər bəlayə kişi. Çox sözün çox bəlasına söz yox. 2 Beləliklə, aydın olur ki, Füzuli «Hədisi-ərbəin»in tərcüməsi zamanı sərbəstliyə daha çox üstünlük vermişdir. Əgər tərcümə xüsusiyyətləri baxımından tərcümədə birinci qrupa daxil olan səkkiz qitədə Füzulinin özü deyil, daha çox Cami görünürdüsə, ikinci qrupdakı on altı tərcümə- qitədə Cami ilə bərabər, Füzulinin özü də aşkar görünməyə başlayır; üçüncü qrupa daxil olan on altı qitədə isə Cami deyil, Füzulinin özü görünür. Məhz bu səbəbdəndir ki, əsər daha çox orijinal təsiri bağışlayır və bu cəhəti nəzərə alan bəzi tədqiqatçıların Füzulinin bu əsərini sərbəst
1 A.Mirzəyev. Cami, Nəvai və Füzuli yaradıcılığında 40 hədis. Bakı, 1997, s. 69 2 Yenə orada, s. 69
23 tərcümə adlandırması fikri 1 müqayisə zamanı özünü doğrultsa da, M.F.Köprülünün «...bu əsərin heç bir xüsusiyyəti yoxdur» deməsi özünün heç cür təsdiqini qazana bilmir. 2
adlanan beşinci bölməsində «Tərcümeyi-Hədisi-ərbəin» əsərinin sələf və xələflik münasibətlərinə toxunularaq qeyd edilir ki, Füzulinin tərcüməsin- də öz poeziya sələfləri ilə bir sıra səsləşmələr müşahidə edildiyi kimi, əsər şairin poeziya xələflərinə də müəyyən dərəcədə təsir etmişdir. Bu cəhət dissertasiya işində konkret nümunələrlə əsaslandırılır. Füzulinin «Tərcümeyi-Hədisi-ərbəin» əsəri bədii tərtibatına, janrına və vəzninə görə də Caminin əsəri ilə eyniyyət təşkil edir. Qarşılaşdırmalar göstərir ki, tərcümədə orijinala sadiqlik vəzn xüsusiyyətləri baxımından da özünü göstərir. Belə ki, tərcümənin vəzni də orijinalla eynidir, yəni onların hər ikisi əruz vəzninin xəfif bəhrində yazılmışdır. Bu isə təbii hal sayılmalıdır. Çünki klassik ədəbiyyatda orijinal əsərin qələmə alındığı bəhrin nəzirələrdə və tərcümələrdə də qorunması ənənəsi sabitləşmişdi. Başqa bir cəhətdən isə xəfif əruz bəhrləri içərisində ahəngcə ən oynaq və yüngülü olduğu üçün bu bəhrdə yazılan əsərləri tez bir zamanda əzbər- ləmək çox asandır. Elə buna görədir ki, istər Caminin əsərində, istərsə də onun çoxsaylı tərcümələrində bu cəhət xüsusi gözlənilmişdir. Çünki bu bəhr həmin əsərlərin xalq arasında daha asan əzbərlənərək yadda qalma- sına və geniş ərazilərdə yayılmasına yardım etmiş olurdu. Azərbaycan əruzunda xəfif bəhrinin iki növü vardır. (Onu da qeyd edək ki, xəfif bəhrinin ikinci növü Füzulinin adı ilə bağlıdır və passiv xəfif, yaxud «Füzuli xəfifi» adlanır.) Onlar içərisində ən çox işlək olanı birinci növdür ki, (buna aktiv xəfif, yaxud «Həft peykər» vəzni də deyilir) bu növün 12 variantı vardır. Onlardan altısının birinci təfiləsi fə’ilAtün, altısının isə fA’ilAtündür; son təfilələri də hər ikisində altı tipdir: fə’ilün, fə’ilü, fə’ilAn, fə’lün, fə’lü, fə’lAn. 3 Orta təfilə isə bütün variantlarda eynidir. “Azərbaycan şeirində bu variant- ların müstəqil olaraq hər hansı birisində tək bir əsər də tapmaq müm- kün deyildir. İstənilən şairimizin xəfif bəhrində yazılmış hər hansı bir əsərini alsaq, biz onun bu bəhrin müxtəlif variantlarında yazıldığını
1 S.Bayoğlu. Giriş//Füzuli. Erenler bahçesi (Hadikatus-süeda) (hazırlayan: Servet Bayoğlu), I c., Ankara, 1986, s. 7-12; A.Karahan Eski türk edebiyatı incelemeleri, İstanbul, 1980, s. 181 2 M.F.Köprülü. Füzuli maddesi // İslam ansıklopedisi, cild 4, İstanbul, ilsiz, s. 696 3 Ə.Cəfər. Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu. Bakı, 1977, s. 369 Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|