Njy ýylda geçirilen prezident saýlawy abş-nyň taryhynda iň çekeleşikli geçen saýlawlaryň biri boldy
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
eJ ournal uSa 6
ournal uSa 7 aşyrmaga ýol açýar, şeýdip hem olar hökümetiň has aç-açan we jogäpkärçilikli bolmagyny gazanýarlar. Elektron žurnallar, tekst görnüşli maglumatlar, göni elýeterliligi üpjün edýän awtomatik režimli aragatnaşyk ulgamy we internet sahypasy- na esaslanan şular ýaly serişdeler raýatlyk jemgyýetlerine auditoriýasyny barha ulaltmaga, agzalarynyň sanyny barha köpeltmäge, şeýle hem ýurt we halkara derejesinde alyp barýan işleriniň dünýä ýurtlary tarapyndan goldanylmagyna müm- kinçilik berýär. Mysal üçin, Eýranda geçirilen saýlawlardan soň nägilelikler peýda bolanda, awtomatik režimli ara- gatnaşyk ulgamyň (online) “Twitter” mikroblogging guralynyň kömegi bilen eýranlylara saýlaw netijeleriniň şübhe- lidigi barada we ýurduň içinde barha mese-mälim bolup barýan syýasy waka- lar dogrusyndaky maglumaty bütin dünýa ýaýratmak mümkin boldy. Birleşen Ştatlaryň Döwlet sekretary hanym Klinton bu guramalaryň we inter- net ulgamlaryň hökümetiň jogapkärçilikli we aç-açan bolmagyna ähmiýetli täsir edýändigini belläp geçdi. Ol: “Raýatlyk jemgyýet syýasy edaralardan öz hyzmat edýän halky babatynda çakgan here- ket etmegi we olaryň zerurlyklaryny haýal etmezden kanagatlandyrmagy talap edýär” diýip belledi. (Marokko, 2009-njy ýylyň 3-nji noýabry). Raýatlyk jemgyýetçilik guramalary raýatlara hökü- meti jogapkärçilikli we aç-açan bolmakl- yga çagyrmagyň, hökümetleriň demok- ratik kada-düzgünlere we ýörelgelere uýmagyny höweslendirmegiň täze usul- laryny işläp düzmäge kömek edýärler.
Demokratiýa jemgyýetde belli-belli tamalary, düşün- jeleri döredýär, şol sanda kanunyň hemme zatdan öňde durjakdygyna we geçirilen saýlawlaryň netijelerine sarpa goýuljakdygyna degişlilikde umyt döredýär. Ol saýlawlardan hem başga onuň çäklerinden daşdaky gymmatlyklara hem sarpa goýulmagyny talap edýär. Kairde söz sözlände, pre- zident Obama şu fundamental hakykatlary üns merkezinde goýdy: “Niredeligine garamazdan halk tarapyndan dolandyrylýan halk häkimýeti , onuň başyna geljek hemmeler üçin ýeke-täk bir standarty goýýar: häkimiýeti güýçdür zorlugyň üsti bilen däl-de, eýsem razylygyň üsti bilen dolandy- rmaly; millet azlyklaryň hak-hukuklaryny goramaly we çydamlylyk hem ylalaşyk ruhun- da hereket etmeli; halkyňyzyň bähbitlerini we syýasy prosesiň kanuny bolmagyny öz partiýaňyzyň bähbidinden ýokarda tutmaly. Şular bolmazdan saýlawlaryň diňe özi hakyky demokratiýany döredip bilmez.” (Kair uni- wersiteti, Kair, Müsür, 2009-njy ýylyň iýun aýynyň 4-i). Kanunyň hemme zatdan öňde bolmagyna sarpa goýmak kämil syýasy edaralar bilen berk aýak üstünde durýan raýat jemgyýeti bilen bilelikde syýasy taýdan häkimiýetiň bir elden başga bir ele geçmeginiň asuda bolmak ähtimallygyna degişli tamalary barha artdyrýar. Dürli-dürli bähbitleriň tarapdary bolup çykyş edýän edaralary bar bolan, jemgyýetiň isleglerini beýan edýän, syýasy söhbetdeşligiň geçirilmegine ýardam edýän, şeýle hem kanunlary netijeli we adalatly berjaý edýän döwletler, megerem, hormat-sarpa mynasyp döwletlerdir. Şular ýaly döwletlerde özgerişleriň asuda ýollar bilen amala aşyrylmagyna bolan mümkinçilik geçirilen saýlawlaryň neti- jelerine degişlilikde konstitusiýa laýyk gelmeýän hereket- lere ýol bermeýär we, umuman, saýlawlaryň has giňişleýin demokratik dolandyryşa ýetmegiň ilkinji basgançagy bolup hyzmat etjekdigine kepil geçýär. n
bilen üpjün edýärler. Ýeňlen dalaşgärler ýa-da garşydaş toparlar nägileliklerini we saýlawlaryň netijesiniň ýa-da umuman saýlawlaryň barşynyň adalatlylygyna degişli şüb- helerini köçelere çykyp ýaýratman, eýsem saýlaw toparynyň şikaýat komissiýalary ýa-da kazyýet ýaly kanuny edaralar arkaly ýetirip bilerler. Bu guramalaryň ýüze çykan çekeleşik- leri adyl çözjekdigine bolan ynam saýlawlaryň netijelerine nägilelik bildirmegiň giň meýdany hökmünde parahatçylykly we demokratik geçiş ähtimalyny artdyrýar we saýlawlaryň netijelerine nägilelik bildirmegiň giň meýdany hökmünde dawanyň ýüze çykmak mümkinçiligini azaldýar. Kämil we netijeli işleýän saýlaw edaralary saýlawlaryň adalatly geçişine bolan ynamy artdyrmak bilen bir hatarda jemgyýetiň olaryň netijesine hormat goýulmagy babatyndaky tamasyny-da pugtalandyrýarlar. Bu guramalar şowsuzlyga uçran dalaşgärlerde ýeňiş gazananlaryň wezipede bolmaly möhletiniň çäklidigine we olaryň saýlawlara täzeden gatnaş- maga mümkünçiliginiň boljakdygyna ynam döredýärler. Hökümetiň häkimiýetini çäklendirýän ýa barlaýan syýasy edaralar-da durnuklylyga goşant goşýarlar. Bu täze we ösüp barýan demokratik ýurtlarda aýratyn ähmiýete eýedir, çünki bu ýurtlarda saýlawlaryň netijesi näbelli syýasy gurşawy ýa krizis pursatlaryny döredip biler. Syýasy ýolbaşçynyň saýlawyň netijesi bilen ylalaşmakdan ýüz öwren halatynda şeýle kesirlige garşy durmagy başarjak güýçli, garaşsyz kazyýetiň tutjak orny wajypdyr. Öňki wezipesinde gal- mak maksady bilen dalaşgärleriň hataryna goşulan şahsyň saýlawda ýeňlen mahalynda hökümet býurokratiýasy syýasy ýolbaşçylaryň hossarlygyna ýa onuň agzalarynyň gazanjyna bil baglamasa, şonça-da peýdaly bolýar. Şeýlelikde, döwlet işgäriniň demokratik usulda geçen saýlawlaryň netijelerini ýoga çykarmak ugrunda tagalla edýän ýeňlen dalaşgäri gol- damak höwesi ýatýar. Abraýly syýasy eda- ralar gapma-garşylykly garaýyşlar bilen iş salyşýarlar we döwlet ýolbaşçylarynda, kanun çykaryjylarda, şonuň ýaly- da býurokratlarda demokratik usulda dolandyrmagy saýlap almaklyga höwes döredýärler. Hökümeti netijeli dolandyrmak, şol sanda jemgyýetiň jogapkärçilikli, aç-açan we netijeli bolmagy demokratiýanyň syýasy kanunylygyny döretmäge ýardam berýär. Prezident Barak Obamanyň Gana mejlisine nygtap aýdyşy ýaly: “XXI asyrda ukyply, ynama mynasyp we aç-açan edara- lar – kuwwatly mejlisler, dogruçyl polisiýa güýçleri, garaşsyz kazylar, žurnalistler, aýak üstünde berk durmagy başarýan hususy pudak hem raýat jemgyýetçiligi üstünligiň açary bolup durýandyr.” (Akkra, Gana, 2009-njy ýylyň iýul aýynyň 11-i)
Edil syýasy edaralardyr institutlar we kanunçylyk ýaly, azat metbugat tarapyndan goldanylýan güýçli raýat jemgyýeti-de iş ýüzünde demokratiýanyň kanunylygyny berkidýär we geçirilen saýlawlaryň ýeňijileri hem ýeňlenleri tarapyndan “oýnuň kadasyna” sarpa goýuljakdygy babaty- ndaky tamalary has hem güýçlendirýärler. Raýatlyk jemgyýet guramalary hökümetiň häkimiýetden peýdalanyşyny barlap, şeýle hem demokratik esasda geçirilen saýlawlaryň netije- sine päsgel berjek bolýan ýeňlen dalaşgärlere ýol bermän biler. Hakyky garaşsyz hem köp wekilçilikli hökümete degişli bolmadyk guramalar we başga raýatlyk jemgyýet guramalary dalaşgärleriň we saýlanan şahslaryň saýlawlaryň netijesine hormat goýmagyna ýol açýarlar. Olar raýatlar bilen hökümet arasynda wajyp gepleşikleriň amala aşyrylmagyna, şeýle hem wekilçilikli, demokratik hökümetiň gerek bolan maglumat bilen üpjün edilmegine ýardam berýärler. Raýat hukuklaryny goraýjy guramalar jemgyýetiň meselelerini we aladalaryny üns merkezinde goýmak bilen aç-açançylyga we jogapkärçiliklige goşant edýärler. Şeýle hem olar hökümetiň saýlaw kampaniýalary döwründe beren wadalaryna laýyk hereket etmegini talap edip, onuň has köp jogapkärçiligi öz boýnuna almagyna sebäp bolýarlar. Raýatlyk jemgyýet gura- malary hökümetiň özüni alyp barşyna täsirini ýetirip bilýär we onuň neneňsi işlejekdigi barasynda halkyň tamasyny kesgitlemäge kömek edýär. Häzirki wagtda internet we köpçülikleýin habar beriş tilsimatlary jemgyýetçilik guramalaryny täze mümkinçilikler bilen üpjün edýärler; öz gezeginde şeýle mümkinçilikler maglumaty toplap, seljerip, ygtybarly alyş-çalşygyny amala Ruandanyň Milli saýlaw komissiýasynyň agzasy 2003-nji ýylyň awgust aýynda Kigalidäki saýlaw bölümçesinde ertirki gün geçiriljek saýlawa taýýarlyk görlüp durlan pursatynda 2000-nji ýylyň oktýabr aýynyň 24-ünde Belgradda Serbiýanyň täze döredilen wagtlaýyn hökümetiniň ministrleri mejlisiň ýygnagynda kasam okap duran pursatynda. Täze saýlanan prezident Wojislaw Kostiniçanyň tarapdarlary şol ýylyň dekabr aýynda täze saýlawlar geçirilýänçä, häkimiýeti Slobodan Miloşewiçiň Sosialist partiýasy bilen bilelikde dolandyrmaga razy boldular. © AP suratlary / Karel Prinsloo © AP suratlary / Srdjan Ilic Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|