Nutqiy akt nazariyaSI

Qirma-qir ko‘radi. Tog‘lab-tog‘lab ko‘radi.
Oxir-oqibat bobomiz dalasini topib keladi.
Bobomiz alang-jalang bo‘lib qoladi. Bobomiz dovdirab-dovdirab qoladi (Tog‘ay Murod) Bu nutq parchasi harakat ifodasiga xos grammatik asosning yo‘qotganligi uchun to‘liq maonoda tasviriy belgiga ega bo‘ladi. Sodir etilayotgan voqelik akti bilan so‘zlash akti o‘rtasida parallel holatning yo‘qolishi ifodani performativlik xususiyatini ham yo‘qotadi. Mazmun tasviriy belgidan iborat bo‘ladi. Nutqning tasviriy belgilari xususida baozi ilmiy adabiyotlardan ma’lumot olish mumkin⁶¹.
Mana shu o‘rinda performativ ifodalar boshqa grammatik shakllar bilan kelishi mumkinmi? mazmunidagi savollarning tug‘ilishi tabiiy. Bunday vaziyatlarda, bizningcha, faqat shaklga eotibor berish natijasida xulosa chiqariladigan bo‘lsa, adashilishi mumkin. Baozi holatlarda matn boshqa shakl yordamida ifodalangan bo‘lsa-da, sodir etilayotgan harakat bilan so‘zlash akti semantik nutqai nazardan o‘zaro muvofiqlashgan belgiga ega bo‘ladi:
- O‘rtoq rafiqam! Ijozat berasiz, hushchaqchaq hayotimizni sharaf bilan davom ettirib, oilaviy burchimizni namunali bajarib kelayotganimizga bir yil to‘lgan kunda sizni bevosita tabrik qilishga! (A.Qahhor)
Bunda tasviriylik belgisi yuzaga chiqmaydi. Jumladan, “Bu yerda chekilmaydi” deganda so‘zlash akti bilan sodir etilayotgan harakat o‘zaro muvofiq bo‘ladi. “Siz bu vazafaga tayinlanasiz”, “O‘zbekiston so‘mini qalbakilashtirgan jinoyatchi shaxs qonunga muvofiq taoqib qilinadi” kabi ifodalar ham harakat ifodasi sanaladi. “Bunday tipdagi performativlar asosan rasmiy va yuridik vaziyat bilan aloqador matnlarda qo‘llanadi”⁶². Bu ifodalar yozma nutq uchun xarakterli hisoblanadi. Har qanday performativ ifodalar uchun harakatning sodir etilishi va talaffuz akti muddatining hozirgi zamonda bajarilishi xosdir.
Ifoda boshqa forma yoki zamonga kirishi bilan performativlik xususiyatini yo‘qotadi, talaffuz momentidagi mazmun bilan harakat vaziyati o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlik belgisi yo‘q bo‘lib, ifoda tasviriy belgiga ega bo‘ladi. Jumladan:
1. “Ertaga o‘z vaqtida kelishga vaoda beraman” (ochiq performativ ifoda). Bu misolda talaffuz akti bilan o‘sha vaziyatdagi voqelik akti o‘zaro muvofiqlashgan tarzda bog‘langan. Bu jumlada tasviriy belgi mavjud emas.
2. “Ertaga o‘z vaqtida kelishga vaoda berdi”. Bu ifoda semantik tuzilishida voqelikning bajarilishi xususidagi hukmning o‘tgan zamonda berilishi bilan ifoda o‘z performativlik belgisini yo‘qotadi va tasviriy belgiga ega bo‘ladi. So‘zlash aktini sodir etayotgan shaxsning o‘zi bajarilishi lozim bo‘lgan voqelik aktini sodir etmaydi.
Ifoda performativlik belgisini yo‘qotib, tasviriy belgiga ega bo‘lishi bilan unda so‘zlovchi nutqiga xos ta’sir etish xususiyatiga ega bo‘lgan illokutiv maqsad ham o‘ziga xos tarzda mavhumlashib boradi. Agar ifoda semantik strukturasi o‘zida performativ belgini aniq namoyon etsa, so‘zlovchi nutqiga xos illokutiv akt mohiyati ham shuncha aniq bo‘ladi. Demak, so‘zlovchi nutqiga xos illokutiv akt bayoni performativ ifodalar tarkibida o‘zining aniq va oshkora yo‘nalishiga ega bo‘ladi. Ko‘rinadiki, performativ ifodaning eng muhim xususiyati voqelik harakati ham, so‘zlash akti ham aynan illokutiv aktni namoyon etayotgan shaxs tomonidan bir vaqtning o‘zida (faqat hozirgi zamon, 1 shaxs, birlik, aniq nisbatda) bajarilsagina, bu ifodalar performativ ifodalar deb yuritiladi.Jumladan:
“Men mustaqil Vatanimni himoya qilishga tantanali qasamyod qilaman”. Bu misolda ifodani talaffuz qilish akti bilan birga, ana shu faoliyat bilan aloqador harakatlarni “vaoda”, “qasamyod” maono aktlariga muvofiq kelishi va bu ikki faoliyatni aynan bir shaxs tomonidan hozirgi zamonda sodir etilishi ifodaning asosiy performativlik belgisi sanaladi.
Ko‘rinadiki, yuqorida ko‘rsatilgan ifoda shaklining o‘zgarishi, talaffuz aktini sodir etayotgan shaxs bilan harakat o‘rtasidagi bog‘liqlikning yo‘qolishi, yaoni talaffuz aktini bajarayotgan shaxsning talaffuz akti bilan bog‘liq voqelik aktini sodir etishda shaxsan ishtirok etmasligi, ifodaning performativlik belgisini yo‘qotadi. Masalan:
1. Performativ ifoda: Majlisni ochiq deb eolon qilaman.
2. Noperformativ ifoda: Majlisni ochiq deb eolon qildi.
Ushbu ifodalardagi farqlanish shaxs va zamon qo‘shimchalarining turlichaligidadir. Ikkinchi ifoda akt jarayoni yakunlangan holatda va to‘liq maonoda tasviriy belgiga ega. S.V Kodzasov ham performativlarning bu xususiyatini aniqroq ko‘rsatish maqsadida dastlab direktiv predikatning noperformativ qo‘llanishini ko‘rsatadi.
Jumladan:
1. “Men uni olib kelishni buyurdim”.
2. “Men uni olib kelishni buyuraman”⁶³.
Keyingi jumlada talaffuz akti bilan so‘zlovchi faoliyati - “vakolat harakati” o‘zaro muvofiq bo‘lgani uchun bu performativ ifoda” sanaladi. Performativ nazariya xususidagi muhim jihatlardan biri harakatlanuvchi o‘zgarmas (konstativ) ifodalarning o‘zaro qiyoslanishidir. Bu ikki ifoda ko‘rinishining o‘zaro qiyoslanishi nutqiy akt mohiyatining to‘g‘ri anglanishida nazariy manba vazifasini bajaradi.
So‘zlash akti jarayonida ma’lum harakat, faoliyatining sodir etilishi performativ ifodaning asosiy xususiyatidir. Bu uning lug‘aviy maonosidan ham sezilib turadi. Performativ ifodada “harakat” tushunchasi asosiy belgi sifatida qaralsa, o‘zgarmas (kostativ) ifodada tasdiq aktining tasviri asosiy belgi deb qaraladi.
Dj. R. Ostin “Men bu ishni u qilmaganligini tasdiqlayman” ifodasida tasdiqning quyidagi ko‘rinishlari mavjud bo‘lishini ko‘rsatib o‘tadi:
1. Bu ishni u qilmaganligini isbot qilaman.
2. Bu ishni u qilmaganini taxmin qilaman.
3. Bu ishni u qilmagandir.⁶⁴
Bu sintaktik birliklarga xos axborot xususidagi tasdiqning ifodalanish darajasi uch xil bo‘lsa-da, biroq uning mohiyati bir illokutiv aktni sodir etish bilan tasdiq aktini bayon etishga qaratilgan. Ko‘rinadiki, so‘zlovchining ichki maqsadi kommunikativ niyat (illokutiv akt)ni bayon etish darajasi “bu ishning u qilmaganligi” hukmining tasdig‘iga qaratilgan bo‘lsa-da, “tasdiq” mazmuni o‘zgarmas (konstativ) ifoda sifatida “rost” yoki “yolg‘on”lik belgisi bilan farqlanadi. Har qanday ifodaning o‘zgarmaslik darajasi “rost” va “yolg‘on”lik belgisi asosida ajratib olinsa, performativ ifodalarda harakatni sodir etilishi uning “muvaffaqiyatli” va “muvaffaqiyatsiz” belgilari asosida ajratiladi.
Performativ bayon uchun “rost” yoki “yolg‘on”lik belgisi muhim emas. Shunday ekan, performativ va o‘zgarmas (konstativ) ifodalarni farqlashda bayon qilingan hukmning ifodalanish darajasi bilan illokutiv kuchlar mohiyati eotiborga olinadi.
Harakat ifodasi uchun so‘zlovchining ijtimoiy pozitsiyasi, maqomi, talaffuz imkoniyati muhimdir. Sodir etilayotgan “harakat” va “hukm”ning tasdig‘i so‘zlovchi va tinglovchi nuqtai nazariga ko‘ra o‘zaro mutanosib bo‘lib, nutq suboektiga xos hokimlik darajasining anglanishi performativlarning effektivligi sanaladi. Ana shu o‘zaro mutanosiblik va hokimlik darajasi yo‘qolsa, performativ noeffektiv belgiga ega bo‘ladi. Bizningcha, “Sizning bunday deyishga haqqingiz yo‘q” jumlasining propozitsiyasi harakat ifodasining noeffektiv belgisi sifatida namoyon bo‘lganini tasdiqlaydi. Demak, harakat ifodasiga xos noeffiktivlik hodisasining mavjudligi uning zid shakli - “niyatning muvaffaqiyatli amalga oshishi” xususidagi mazmuniy propozitsiyani bo‘lishini ham talab qiladi.
Xullas, performativ belgi sifatida “effektivlik” “noeffektivlik” tushunchasi nazarda tutilsa, o‘zgarmas ifodaning mohiyati propozitsional mazmundagi tasdiqning “rost” yoki “yolg‘on” belgilarga ega bo‘lishi bilan ajralib turadi. Bunda bayon qilingan propozitsiya mazmuni oboektiv olamdagi faktlarning haqiqiyligiga qiyoslanadi.
Dj.Ostin performativ va konstativ ifodalarni o‘zaro qiyoslash asosida quyidagi xulosani beradi:
a) o‘zgarmas - tasviriy (konstativ) ifoda holatida nutqiy aktning illokutiv aspektidan uzoqlashiladi, bu vaziyatda diqqat lokutiv aspekt doirasida bo‘ladi.⁶⁵ Bu fikrda jon bor. O‘zgarmas ifodalar tushunchasi o‘z mohiyati bilan bayon qilinayotgan voqelik mazmuni “rost” yoki “yolg‘on”ning belgisi asosida tasdiqlanadi. Biror fakt xususidagi bayon tasdig‘idan so‘ng, yaoni lokutiv akt bayoni voqelik ifodasi bilan o‘z tasdig‘iga ega bo‘ladi. Ana shu voqelikning tasdiq hukmi sifatida namoyon bo‘lishi lokutiv akt tushunchasini anglatadi va ana shu tasdiq aktiga qadar talaffuz (lokutiv) akti chegarasi beriladi. Kommunikativ niyat tasdiq aktidan so‘ng namoyon bo‘luvchi ogohlantirish, buyruq, iltimos, maslahat, minnatdorlik kabi so‘zlovchi ichki maqsadini yuzaga chiqaruvchi aktlardir;
b) “harakat ifodasi mazmunida esa asosiy diqqat kommunikativ niyat- kuchlarga qaratiladi”⁶⁶.
Bayon qilingan tasdiq aktiga so‘zlovchining munosabati illokutiv kuch deb qaraladi.Jumladan:
Aqlli odamlarning o‘z farzandlari ustidan qilgan ishlari nomaqbul bo‘lmas. (A.Qodiriy)
Otabek nutqidagi tasdiqda uchraydigan “keskinlik” darajasi illokutiv kuch deb hisoblanadi.
Harakat ifodasida ana shu illokutiv kuchlarga eotibor qaratiladi. Harakat ifodasining asosiy mohiyati atrofidagilarga ta’sir etish darajasining mavjudligi bilan belgilanishidadir.
Axborotning bayon etish darajasi so‘zlovchining ijtimoiy maqomiga mos kelishi illokutiv kuch tushunchasi mohiyatini oydinlashtiradi. Ifodaning bayon qilish darajasi kommunikativ imkoniyat (illokutiv kuch) talablariga muvofiq kelsa(“Sen bu fikrni aytishga haqlisan” nutq suboektining vakolati bor maonosida), illokutiv akt to‘liq maonoda performativ belgiga ega bo‘ladi.
Performativ ifodalarni ko‘chirma gap va o‘zlashtirma gaplarga qiyoslansa, ularga xos tushunchalarni yana ham aniqroq idrok qilish mumkin bo‘ladi.
1. Performativ ifoda. Men yoshlarni hech kimning qo‘liga bermayman! Bu ifoda tarkibidagi feolning zamoni o‘zgartirilishi bilan performativ belgi tasviriy belgiga aylanadi.
Men yoshlarni hech kimning qo‘liga bermadim.
2. Performativ gap ko‘chirma gapga aylantirilsa, performativ belgi yo‘qolib, tasviriy belgiga ega bo‘ladi.
“Men yoshlarni hech kimning qo‘liga bermayman”, - dedi prezidentimiz I.A.Karimov.
Z.Ko‘chirma gaplar o‘zlashtirma gapga aylantirilganda ham performativlik xususiyatiga ega bo‘lmaydi, bunda ifodaning propozitsional mazmuniy tuzilishi neytral tasviriy xabar belgisiga ega bo‘ladi.
Prezdentimiz I.A.Karimov yoshlarni hech kimning qo‘liga bermasligini aytdi.
Performativ ifodalar o‘zining quyidagi xususiyati bilan lingvistik pragmatika muammolari tarkibidan o‘rin oladi:
1. Voqelik harakati va so‘zlash aktining bir vaqtliligi.
2. Harakat (performativ) ifodasi tarkibidagi feolning hozirgi zamon, I shaxs, birlik, aniq nisbatdagi shakl bilan qo‘llanishi.
3. So‘zlovchi talaffuz vaziyatida biror voqelikni tasvirlamaydi, nomlamaydi, balki qaysidir harakatni sodir etadi.
4. Harakat ifodasi effektiv va noeffektiv belgiga ega bo‘lishi bilan o‘zgarmas (konstativ) ifodalardan farqlanadi.
5. Harakat ifodasi so‘zlash va harakat aktini bir vaqtda ifoda etish bilan va o‘zida tasvirning yo‘qligi bilan ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplardan farqlanadi.
Umuman, harakat ifodasining semantik tuzilishini o‘rganish nutqiy akt nazariyasini shakllantirishning klassik mezonini belgilashda muhim o‘rin tutadi va lingvistik pragmatika masalalarini tadqiq etish uchun yo‘l ochadi.

1^ Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990, с.389.

2^ Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990, с.412.

3^ Воронин С.В. Фоносемантические идеи в зарубежной языкознании. Л., 1990, с.95.

4^ Дорошенко А.В. Побудительные речевые акты в косвенных контекстах. В кн.: Логический анализ языка. Проблемы интенсиональных и прагматических контекстов. М., 1989, с.76.

5^ Дж.Остин. Слово как действие. НЗЛ. Вып. XVII. М., 1986. С.119.

6^ Дж.Серль. Классификация иллокутивных актов. НЗЛ. Вып. XVII. М., 1986. С.180.

7^ Вендлер З. Иллокутивное самоубийство. НЗЛ. Вып. XVI. М., 1986. С.239.

8^ Дж.Р.Серль. Что такое речевой акт? НЗЛ. Вып.XVII. М., 1986, с.151-169.

9^ Дж.Р.Серль. Классификация иллокутивных актов. НЗЛ. Вып. XVII. С.180.

10^ Вендлер З. Иллокутивное самоубийство. НЗЛ. Вып. XVI. М., 1985, с.239.

11^ Вендлер З. Иллокутивное самоубийство. В кн.: НЗЛ. Вып. XVI. М., 1985, с.243.

12^ Трубецкой Н.С. Основы фонологии. М., 1960, с.7.

13^ Андреев Н.Д., Зиндер Л.Р. О понятиях речевого акта, речи, речевой вероятности и языка. Вопросы языкознания. М., 1963, №3,с.15-16.

14^ Торсуева И.Т. Теория интонация. М., 1974.

15^ Забавников Б.Н. К проблеме структирования речевого акта (речевого действия). Вопросы языкознания. №6, М., 1984, с.120.

16^ Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М., 1976. с.48.

17^ Баранов А.Н., Крейдлин Г.Е. Иллокутивное вынуждения в структуре диалога. Вопросы языкознания. М., 1992, №2, с.84-99.

18^ Дж.Лакофф. Прагматика в естественной логике. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. Вып. XVI. М., 1985, с.457.

19^ Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М., 1976, с.48.

20^ Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М., 1976, с.51.

21^ Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М., 1976, с.47.

22^ Тойн А. ван Дейк. Вопросы прагматики текста. В кн. Новое в зарубежной лингвистике. М., 1978. Вып. VIII. с.302.

23^ Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990, с.412.

24^ Тойн А. ван Дейк. Вопросы прагматики текста. В кн.: Новое в зарубежной лингвистике. М., 1978. Выпуск VIII.

25^ Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990, с.441.

26^ Арутюнова Н.Д. Предложение и его смысл. М., 1976, с.51.

27^ Тойн А. ван Дейк. Вопросы прагматики текста. В кн. Новое в зарубежной лингвистике. Вып. VIII. М., 1978, с.288.

28^ Дорошенко А.В. Побудительные речевые акти в косвенных контекстах. В кн.: Логический анализ языка. М., 1989, с.77.

29^ Русский язык. Энциклопедия. М., 1979. с.256-257.

30^ Ъожиев А. Лингвистик терминларнинг изоъли луьати. Тошкент, 1985. 61-бет.

31^ Дж.Остин. Слово как действие. НЗЛ. Вып. XVII. М., 1986, с.83.

32^ Дорошенко А.В. Побудительные речевые акты в косвенных контекстах. В кн.: Логический анализ языка. М., 1989. с.77.

33^ Шу асар, 83-91-бетлар.

34^ Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. М., 1975, с.251.

35^ Дж.Остин. Слово как действие. НЗЛ. Вып. XVII. с.84.

36^ Мамажонов А., Махмудов У. Услубий воситалар. Фарьона 1996, 38-бет.

37^ Дж.Остин. Слово как действие. НЗЛ. Вып. XVII. М., 1986. с.84.

38^ Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990, с.401.

39^ Дж.Остин. Слово как действие. НЗЛ. Вып.XVII. М., 1986, с.93.

40^ Дж.Остин. Слово как действие. НЗЛ. Вып.XVII. М., 1986, с.97.

41^ Звегенцев В.П. Предложение и его отношение к языку и речи. Изд-во Московского университета. 1976, с.210.

42^ Вендлер З. Иллокутивное самоубийство. НЗЛ. Вып.XVI. М., 1985, с.239.

43^ Дж.Р.Серль. Классификация иллокутивных актов. НЗЛ. Вып.XVII. М., 1986, с.181-184.

44^ Махмудов Н.М. Щзбек тилидаги содда гапларда семантик-синтактик асимметрия. Тошкент. 1984, 12-бет.

45^ Щша асар, 9-бет.

46^ Бу таснифда асосан Дж.Р.Серлp концепциясига суянамиз.

47^ Дж.Р.Серль. Классификация иллокутивных актов. НЗЛ. Вып. XVII. 181-бет.

48^ Дж.Р.Серль. Классификация иллокутивных актов. НЗЛ. Вып.ХУII. М., 1986, с.172.

49^ Т.А.ван Дейк и В.Кинг. Стратегия понимания связного текста. В кн: Новое в зарубежной лингвистике. Вып. ХХIII. М., 1988, с.176.

50^ Киселева Л.А.Вопросы теория речевого воздействия. М., 1978, с.49-66

51^ Воронин С.В. Фоносемантические идеи в зарубежной языкознании. Л., 1990, с.97.

52^ Кларк Г.,Кларк Е. Как маленькие дети употребляют свои высказывания. В кн. Воронин С.В. Фоносемантические идеи в зарубежном языкознание. Л., 1990, с.97.

53^ Дж.Р.Серлp. Щша асар 183- бет.

54^ Дж. Р. Серль. Классификация иллокутивных актов. НЗЛ. Вып. ХVII. М., 1986, с. 186.

55^ Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990, с. 372.

56^ Кодзасов С.В. Перформативность и интонация. В кн.: Логический анализ языка. Проблемы интенсиональных и прагматический контекстов. М., 1989, с.216.

57^ Дж.Р.Остин. Слова как действие. НЗЛ. Вып. ХVII. М., 1986. с. 24.

58^ Дж.Р.Остин. Слова как действие. НЗЛ. Вып. XVII., 1986, с. 43.

59^ Лингвистический энциклопедический словарp. М., 1990, с. 373.

60^ Дж. Остин. Щша асар 63-бет.

61^ Хожалиев И. Тасвир нуты типининг лингвистик ъусусиятлари. Филол.фан номз. дисс. автореф. Тошкент, 1998.

62^ Дж. Остин. Слово как действие. НЗЛ, Вып. ХVII. М., 1986, с.60.

63^ Кодзасов С.В. Перформативность и интонация. В кн: Логический анализ языка. Проблемы интенсиональных и прагматических контекстов. М., 1989, с.218.

64^ Шу асар 108-бет.

65^Дж.Остин. Слово как действие. НЗЛ. Вып. XVII. М., 1986, с.115.

66^ Шу асар, 116-бет.