Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Arabcha-forscha-turkiycha so‘zlar: 
ra’nosifatliq, badfe’lliq, besabablig‘, 
behijobliq, 
nuktapardozlig‘, 
naqqoshliqdek, 
faqrpeshalik, 
fanoandeshalik, 
xushtab’lig‘.
Asarda qo‘llangan turkiy so‘zlarni quyidagi jadvalda ifodalash mumkin:
(4-jadval)
 
а) otlar: 
adoq// yog‘//ayoq, aka, ato (ota), barmoq, bosh, boshlig‘,bulut, 
burun, bo‘yun, dimog‘// dumog‘, yel, yolin, yomg‘ur, yer, yog‘in, yoy, 
yomonlik//yomonluq, yora, yorlig‘//yorliq, yormaq, yorug‘lik//yorug‘lug‘, yosh, 
yoshlik, ini, irin, is, yigit, yigitlik, kimsa, kirpik, ko‘z, ko‘zgu, ko‘ks, kul, kulku, 
kumush, kun, ko‘ngil//ko‘ngul, kun, kuch, og‘iz, og‘a, oy, ona, ot, ota-ona, osh, 
Jami 
turkiy 
so‘zlar 
691 ta
Sof turkiy 
so‘zlar 
524 
ta
Arabcha-
turkiycha 
so‘zlar 
115 
ta
Forscha-
turkiycha 
so‘zlar
43 
ta
Arabcha-
forscha-
turkiycha 
so‘zlar 
9 
ta

---

15 
saqol, tanga, tangri, tegra//tegru, tosh, turk, etak, eshak, eshik, yarmoq, qazon, 
qanot, quloq, qum. 
b) fe’llar: 
ayla-, aylan-, ayril-, angla-, asra-, aya-, ber-, bil-, bit-, biti-, 
bog‘la-, boq-, bor-, bos-, boshla-, buz-, bo‘l-, buyur-, de-, ye-, yel-, yemir-, yeng-, 
yet-, yovush-, yog‘-,yoz-, yoyil-, yoq-, yomonla-, yop-, yor-, yorut-, yot-, isla-, ista-, 
ich-, yibor-, yig‘il-, yig‘ishtur-, yig‘la-, yiqil-, yo‘luq-, kez-, kel-, kes-, ket-, kech-, 
kir-, kiy-, kuy-, kul-, ko‘n-, ko‘r-, ko‘tar-, min-, nayla-, net-, tayog‘la-, tani-, tarqal-
, tashla-, teg-, tep-, tiy-, tila-, til-, tin-, tirguz-, tom-, ton-, top-, topshir-, toriq-, 
tort-, qil-, qoz-, qol-, qon-, qotil- qoch-, qo‘p-, qutqar-, qutul-, qo‘y-, qo‘rq-. 
Biz yuqorida ot va fe’l so‘z turkimiga mansub so‘zlarnigina ma’no jihatdan 
tasnif qildik. Otlar kabi fe’llar ham lug‘aviy ma’no guruhlariga ajratilishi mumkin, 
lekin bizga ularning ichki tasnifi bilan shug‘ullanishga ishning hajmi imkon 
bermadi. Olmosh va ravish so‘z turkumlariga mansub so‘zlar ham anchagina, biroq 
ularni ma’noviy va lug‘aviy jihatdan tasnif kilishga yetarli asos yo‘q. Boshqa 
turkumlarga oid so‘zdar ham yodgorliklarda uchraydi. Bu so‘zlar haqida ham 
olmosh va ravish so‘z turkumlari haqida bayon etilgan fikrni aytish mumkin. 
Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asari leksikasida yordamchi so‘z 
turkumlariga xos: bog‘lovchilar 
-kim, toqi/dog‘i
; ko‘makchilar: 
birla/birlan/bilan, 
uchun, uzra, ko‘ra, sari
; undov: 
oyo 
kabi so‘zlar ham keng qo‘llangan. Demak, 
Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” asaridagi turkiy TEQning asosiy qismini 
fe’llar tashkil qiladi, chunki bu asar XIV-XV asrlarda Movaraunnahr va Xurosonda 
yashab ijod etgan 445 shoirning hayoti haqida qisqacha ma’lumot beradi, 
shuningdek, ularning g‘azallaridan namunalar keltiradi. Bu ijodkorlorning faqat 14 
tasi turkigo‘y bo‘lib, qolgan 431 tasi fors-tojik tilida ijod qilishgan. Shu boisdan 
ham bu “Majolis un-nafois”da adabiyot va ijod bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llangan va 
ular o‘z atrofida arabiy-forsiy sinonimlarni birlashtirgan. Shuning uchun ham 
yodgorliklarda turkiy TEQga mansub so‘zlar son jihatidan o‘zlashgan so‘zlardan 
kam bo‘lsa-da, ular dominant sifatida faoliyat ko‘rsatgan. Ushbu bois ham turkiy 
so‘zlar nufuzi arabiy va forsiy so‘zlardan ustunligi ta’minlangan. 

---

16 
Yuqorida aytib o‘tilganidek, arabiy TEQ ga mansub so‘zlar Alisher 
Navoiyning “Majolis un-nafois” asari leksikasining 39 foizini (1661 leksema) 
tashkil qiladi (aralash tipdagi so‘zlar bu hisobga kirmaydi)
2
. 
Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarida qo‘llangan 
firdavstazyin, irshod, 
istifoda, kudurat, mas’ud, mashmumot 
singari yuzlab so‘z va so‘z birikmalarini 
so‘zlashuv uslubiga xos deyish mumkin emas.