Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli

 

19 

vermə  qabiliyyətinə  malikdir.  Azərbaycan  florasında  4  növü  vardır.  1  növü  mədəni  şəraitdə 

becərilir. 

Çobanqarğası- Qarğaçiçəkkimilər fəsiləsinə aid olub, birillik və çoxillik bitkidir. Latınca 

«Helianthemum»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  helios-günəş,  anthemon  isə  çiçək 

deməkdir. Rus dilində «Solnüeüvet» adlanır. Dekorativ bitki hesab olunur. Azərbaycan florasında 

7 növü vardır. 

Çoğan-  Qərənfilçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  və  çoxillik  bitkidir.  Latınca 

«Cypsophila», rus dilində «Kaçim», «Peskolöbka» adlanır. Süpürgəvari çoğanın tərkibi saponinlə 

zəngindir  ki,  bu  da  köpük  əmələ  gətirir,  içki  və  pivənin  hazırlanmasında  istifadə  olunur.  Eyni 

zamanda  bəzək-bağçılıqda,  gül  dəstəsinə  yaraşıq  vermək  və  bəzəmək  üçün  çox  geniş  istifadə 

olunur. Azərbaycan florasında 17 növü vardır. 

Çovdar- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aid olan bu bitki latınca «Secale», rus dilində 

isə  «Rojğ»  adlanır.  Yem  bitkisidir,  heyvanlar  tərəfindən  yaxşı  yeyilir.  Tam  yetişməmiş 

meyvələrinin  tərkibində  7,18%-kül,  30,61%-sellüloz,  9,06%-protein,  7,79%-zülal  vardır.  Bu 

qiymətli  bitkinin  unu  pəhriz  xörəklərində,  peçenye  istehsalında,  südlü  sıyıq  və  s.  yeməklərin 

hazırlanmasında istifadə olunur. Azərbaycan florasında 5 növü vardır. 

Çödükotu-  Lamiasiyakimilər  (Dodağıçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir. 

Latınca «Hyssopus», rus dilində «İssop» adlanır. Efir yağlı bitkidir. Ət yeməklərinə ədviyyat kimi 

istifadə  olunur.  Dərman  bitkisidir.  Efir  yağlarının  ətiri  skipidar  və  kamforanın  iyinə  oxşardır. 

Bitkinin  şirəsindən  ətirli  ədviyyatın  və  içkilərin  hazırlanmasında  istifadə  olunur.  Dekorativ 

bitkidir. Kabab hazırlanarkən doğranıb hazırlanmış ətə onun qurudulmuş tozundan qatıldıqda çox 

dadlı olur. Azərbaycan florasında Ensizyarpaq çödükotu növləri vardır. 

Çölnanəsi  (Mərzə)-  Lamiasiyakimilər  (Dodağıçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  və 

çoxillik  bitkidir.  Latınca  «Satureia»  adlanır.  Lüğəti  mənası  saturare-doydurmaq  deməkdir.  Rus 

dilində  «Çaber»  adlanır.  Efir  yağı  verən  bitkidir.  Likör  və  konyak  içkilərinə  ətirli  dad 

verilməsində istifadə olunur. Təzə yarpaqları qidaya ədviyyat kimi qatılır. Bundan əlavə yaxşı bal 

verən bitkidir. Azərbaycan florasında 6 növü vardır. 

Çörəkotu-  Qərənfilçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  bitkidir.  Latın  dilində 

«Vaccaria» adlanır. Lüğəti mənası vacca-inək deməkdir, buna görə də bu bitki inəklər üçün yaxşı 

yem  bitkisi  hesab  olunur.  Rus  dilində  «Tısəçeqolov»  adlanır.  Adi  alaq  bitkisidir.  Toxumları 

zəhərlidir. Azərbaycan florasında Əkin çörəkotu növü vardır. 

Çubuqluca-  Daşdələnkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  kol  bitkisidir.  Latınca  «Phidelphus» 

adlanır. Yunan dilində lüğəti mənası fileyn – sevilən, adelfos-qardaş olub, qarşı-qarşıya yerləşən 

budaqların  üzərində  bir-birinə  sıx  oturmaq  deməkdir.  Rus  dilində  «Çubuşnik»  adlanır. 

Çiçəklərində  nektar  vardır.  Onlardan  alınan  efir  yağı  ətriyyat  sənayesində  istifadə  olunur. 

Yarpaqlarından  qara  rəng    alınır. Cavan budaqlarından  qəlyan,  müştük (çubuq)  düzəltmək  üçün 

istifadə olunur. Ona görə də bu çubuqluca adlanır. Azərbaycanda bəzək-bağçılıqda geniş yayılanı 

Çiçəktaclı çubuqluca və ya Bağ jasminidir.  

Çuğundur  (Pazı,  zılx)  –  Tərəçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik,  ikiillik  bitkidir. 

Latınca «Beta», rus dilində «Svekla» adlanır. Çuğundur böyük təsərrüfat əhəmiyyətinə malikdir. 

Çuğundurun yoğunlaşmış iyşəkilli kök yumrusunun tərkibi şəkərlə zəngindir ki, bundan da şəkər 

alınır.  Çuğundurdan  qırmızı  boya  alınır.  Çuğundurun  yarpaqlarında  60  -75  qamm  A  vitamini, 

52,2 – 93,1 mq % C vitamini, köklərində isə B vitamini vardır. Çuğundur heyvanlar üçün  yaxşı 

yem  hesab  olunur.  Çuğundurun  ocağın  kökündə  basdırılaraq  bişirilmiş  kökləri  çox  ləzzətlə 

yeyilir. Azərbaycan florasında 4 növü vardır. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Adi çuğundur növüdür 

ki, bu da mədəni şəraitdə becərilir. 

Dağ  çiçəyi-  Qərənfilçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Latın  dilində 

«Coronaria»  adlanır.  Lüğəti  mənası  corona-tac  deməkdir.  Rus  dilində  «Qoriüvet»  adlanır. 

Dekorativ bitkidir. Azərbaycan florasında Dərivari dağçiçəyi növü bitir. 

---

 

20 

Dağdağan-  Qarağackimilər  fəsiləsindən  olan  ağac  və  ya  kol  cinsidir.  Latın  dilində 

«Celtis», rus dilində «Karkas» və ya «Kamennoe derevo» adlanır. Quraqlığadavamlı, işıq və isti 

sevəndir. Torpağa tələbkar deyildir. Oduncağı möhkəm olduğuna görə ona «daş ağac» da deyilir. 

Balaca  bir  parçasını  suya  atdıqda  asanlıqla  batır.  Meyvəsi  yeyilir.  Cavan  yarpaqları  heyvanlar 

üçün  yemdir.  Qabığından  dərinin  aşılanmasında,  möhkəm  və  davamlı  oduncağından  isə 

dülgərlikdə  istifadə  olunur.  Qədim  zamanlardan  xalqımız  bu  bitkini  ovsun  bitkisi  kimi  istifadə 

edib.  Göz  dəyməyə  qarşı  balaca  budağını  5  sm  uzunluğunda  kəsərək  içərisini  deşib  körpələrin 

qoluna bağlayır və ya boynundan asırlar. Hətta  təzə doğulan inək, balasını yanına buraxmadıqda, 

dağdağanı  onun  buynuzuna  bağlayırlar  ki,  sakitləşib  balasını  qəbul  etsin  və  əmizdirsin. 

Azərbaycan florasında 4 növünə təsadüf edilir. MNB-da kolleksiyada becərilir.  

Dağ keşnişi- Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olub, birillik bitkidir. Bitki 

latın  dilində  «Bifora»  adlanır.  Lüğəti  mənası  biforis-ikiqapılı  deməkdir.  Rus  dilində  «Bifora», 

«Kişneü»,  «Kindza»  adlanır.  İsti  sevəndir.  Azotlu  və  şoran  torpağı  sevir.  Ədviyyə  bitkisi  kimi 

tanınır  və  əsasən  dovğa,  buğlama,  kətə,  qutabların  hazırlanmasında  və  s.  istifadə  olunur. 

Azərbaycan florasında 2 növü vardır. 

Dağlaləsi(Xoruzgülü,laləgülü,danaxayası,  əbrişim)-  Zanbaqkimilər  fəsiləsinə  aid  olub, 

çoxillik  bitkidir.  Latınca  «Tulipa»  adlanır.  Lüğəti  mənası  turban-  yüngül  baş  örtüyü  deməkdir. 

Rus  dilində  «Tölğpan»  adlanır.  Yaşıllaşdırmada  müxtəlif  çiçək  kompozisiyası  yaratmaq,  gül 

dəstəsi düzəltmək üçün istifadə olunur. Soğanaqları bişirilmiş halda yeyilir. Çiy yedikdə isə ürək 

bulanma  və  qusma  halları  baş  verir.  Hollandiyada  qızlar  gəlin  köçəndə  dağlaləsinin  qiymətli 

sortlarının  soğanaqlarını  cehiz  kimi  onlara  hədiyyə  verirlər.  Vaxtı  ilə  ən  qiymətli  növlərin 

soğanlarını hətta un dəyirmanı və pivə zavodu ilə dəyişdirirdilər. Azərbaycan florasında 7 növü 

bitir.  5  növü  Azərbaycanın  «Qırmızı  Kitab»ına  daxil  edilmişdir.  Həmin  növlər  MNB-nın 

kolleksiya sahəsində becərilir. 

Dağ  nanəsi-  Lamiasiyakimilər  (Dodaqçiçəklilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  və  çoxillik 

kəskin  ətirli  ot  bitkisidir.  Bitki  latın  dilində  «Ziziphora»,  rus  dilində  «Zizifora»  adlanır.  Demək 

olar  ki,  bütün  növləri  efir  yağlıdır.  Kəklikotuvarı  dağ  nanəsindən  alınan  efir  yağı  çox  ətirli  

olduğundan  ətriyyatda  və  sabun  istehsalında  ətirləndirici  kimi  istifadə  olunur.  Bəzi  növləri 

nektarlıdır.  Yayın  sonu  və  payız  aylarında  çiçəkləyir.  Alpinarilərin  yaradılması  zamanı  günəşli, 

quru  yerlərin  daş  çatlarında  əkilir.  Toxum  vasitəsilə  yazda,  qələmlə  yayın  sonunda  çoxaldılır. 

Azərbaycan florasında 8 növü bitir. 

Dağnovruzu(Meşənovruzu,meşəbənövşəsi)- 

Novruzçiçəyikimilər 

fəsiləsinə  aiddir. 

Respublikamızın  bir  sıra  rayonlarında  bitkiyə  bəzən  «meşə  bənövşəsi»  də  deyilir.  Bitki  latın 

dilində «Cyclamen»,  rus dilində «Drəkva» adlanır. Çoxillik kökyumrulu ot bitkisidir. Dekorativ 

bağçılıqda  geniş  istifadə  olunur.  Ancaq  toxumla  çoxaldılır.  İşıqlı  və  sərin  yerlərdə  daha  yaxşı 

inkişaf  edir.  Bütün  növləri  zəhərlidir.  Tərkiblərində  saponin-siklamiretin  qlükozidi  vardır.  Xalq 

təbabətində  kök  yumrusunun  suyundan  1-2  damcı  burun,  alının  və  qulaq  boşluğunun  selikli 

iltihabı xəstəliklərinə qarşı istifadə olunur. Azərbaycanda 2 növü vardır. Bir çox növləri nadir və 

nəsli kəsilməkdə olan  bitki kimi Azərbaycanın  «Qırmızı Kitab»ına daxil edilmişdir. MNB-da 3 

növü kolleksiyada vardır.  

Dağtərxunu-  Kəpənəkçiçəkkimilər(Mürəkkəbçiçəkkimilər)  fəsiləsindən  olan  çoxillik 

bitkidir.  Latın  dilində  «Tanacetum»,  rus  dilində  «Pijma»  adlanır.  Yarpaq  və  çiçəklərində  efir 

yağı,  flavonoidlər,  aşı  maddələri  və  alkaloidlər  vardır.  Tibbdə  bağırsaq  qurdlarına  qarşı  işlədilir 

Qaramal  üçün  zəhərlidir.  Dağtərxunundan  insektisid  kimi  istifadə  olunan  toz  alınır.  Ətirli  iyinə 

görə xalq təbabətində baş ağrısı, soyuqdəymə və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Çiy 

halda yeyilir. Müxtəlif xörəklərin məs: buğlama, sıyıq, kətə və s. hazırlanmasında istifadə olunur. 

Azərbaycan florasında 4 növü yayılmışdır. 

Dalamaz  (Gicitkən)-  Lamiasiyakimilər  (Dodaqçiçəklilər)  fəsiləsindən  olub,  birillik  və 

çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Lamium», rus dilində «Əsnotka», «Qluxaə krapiva» adlanır. 

Dalamazın  çiçəkləri  dərman  məqsədilə  istifadə  olunur.  Çiçəklərinin  tərkibində  aşı  maddəsi, 

---