Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli

 

23 

Dəmirtikan-  Həlməlkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Tribulus»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  treis-üç,  bolos-tikan  deməkdir.  Rus  dilində 

«Əkorüı»  adlanır.  Alaq  bitkisi  olub  heyvanlar  üçün  zəhərlidir.  Bitkidə  vegetasiyanın  sürətlə 

inkişafı və toxumun əmələ gəlməsilə zəhərlilik xüsusiyyətləri daha da artır. Xəstəlik heyvanlarda 

başın şişməsi, titrətmə və selikli qişanın sarı rəngə  boyanması ilə başlanır. Onların iştahası itir və 

arıqlayırlar.  Ölüm halları 85-90% təşkil  edir. Azərbaycan  florasında  Yatağan  dəmirtikan  növü 

vardır. 

Dəmrovotu  (Ziyilotu)-  Xaşxaşkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın 

dilində «Chelidonium», rus dilində «Çistotel» adlanır. Dəmrovotunun tərkibində 14 növ alkaloid 

müəyyən  edilmişdir  ki,  onlardan  ən  mühümü  xelidonin,  sanqvinarin,  protopin  və  xeleritrindir. 

Tərkibində  həmçinin  qətran  maddələri,  kalsium,  maqnezium,  alüminium,  karotin,  C  vitamini, 

lipaza və bəzi efirli yağlar da vardır. Cövhəri və yaşıl bitkidən alınmış şirəsi xalq təbabətində dəri 

vərəminə,  ziyilə  və  s.  qarşı  istifadə  olunur.  Ödqovucudur.  Xalq  təbabətində  dəri  xəstəliklərinin, 

xüsusən  dəmrov  və  qoturun  müalicəsində  geniş  istifadə  olunur.  Azərbaycan  florasında  1  növü 

yayılmışdır.  

Dəvəayağı  (Dəvəqulağı,  süpürgə)-  Qurğuşunçiçəyi  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir. 

Bitki  latın  dilində  «Limonium»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  leimon-otlaq  deməkdir. 

Cinsin bəzi növləri otlaqlarda  yayıldıqları üçün onlara bu ad verilmişdir. Rus dilində  «Kermek» 

adlanır.  Meyer  dəvəayağı  boyayıcı  bitki,  balverən  və  dekorativ  bitki  hesab  olunur.  Kökündən 

qara  boya  alınır.  Çiçəklərində  0,020  mq-a  qədər  nektar  vardır.  Təbii  halda  daha  çox  quraq 

ərazilərdə  yayılmışlar.  Quraqlığa  davamlı  və  bəzək  əhəmiyyətinə  görə  yaşıllaşdırmada  geniş 

istifadə olunur. Azərbaycan florasında 5 növü vardır. 

Dəvədabanı  (Ögey  ana)-  Kəpənəkçiçəkkimilər  (Mürəkkəbçiçək-kimilər)  fəsiləsinə  aid 

olub,  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində  «Tussilago»    ad-lanır.  Lüğəti  mənası  tussis-öskürək, 

agere  isə hərəkətə  gətirmək  deməkdir. Rus  dilində  «Matğ  i  maçexa»  adlanır.  Dərman bitkisidir. 

Dəvədabanının  yar-paqları  bəlğəm  gətirən  və  dərini  yumşaldan  maddələrin  hazırlanmasında  is-

tifadə olunur. Yarpaqlarında 27 mq % A vitamini və 21,3-44,2 mq% C vitamini, selikli maddələr, 

tussilyagin  qlükozidi  və  inulin  vardır.  Elmi  və  xalq  təbabətində  yarpaq  cövhərindən  xroniki 

bronxit  xəstəlik-lərində,  laringit  və  bronxial  astma  xəstəliklərinin  müalicəsində  istifadə  olu-nur. 

Azərbaycan florasında Adi dəvədabanı növü vardır. 

Dəvəqıran  (Karvanqıran)-  Qırxbuğumkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində 

«Atraphaxis»,  rus  dilində  isə  «Kurçavka»  adlanır.  Quraqlığa-davamlı  kol  və  ya  kolcuq  olub, 

dekorativ əhəmiyyətinə görə çox qiymətlidir. Suya bir o qədər tələbkar deyil. Avrasiyanın səhra 

və  bozqır  ərazilərində  ya-yılmışdır.  Abşeron  şəraitində  yaşıllaşmada  istifadə  etmək  olar. 

Azərbaycan florasında 2 növü bitir. 

Dəvəquşu  lələyi-  Ayıdöşəyikimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Struthiopteris» 

adlanır. Lüğəti mənası yunan dilində strution-dəvəquşu, pteris isə ayıdöşəyi deməkdir. Yarpaqları 

dəvəquşunun  lələyinə  oxşadığına  görə  dəvəquşu  lələyi  adlanır.  Rus  dilində  «Strausovoe  pero» 

adlanır.  Həlim  halına  salınmış  kökümsovu  mədə-bağırsaq  qurdlarına  qarşı  istifadə  olunur. 

Yarpaqları qablaşdırma materialı kimi alma, armud və digər meyvələrin nəql edilməsində istifadə 

olunur. Azərbaycan florasında Alman dəvəquĢu lələyi növü vardır. 

Dəvəotu-  Tərəçiçəkkimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Corispermum»  adlanır. Lüğəti mənası yunan dilində koris-balaca, sperma-toxum deməkdir. Rus 

dilində  «Verblödka»  adlanır.  Bütün  heyvanlar  tərəfindən  yaxşı  yeyilir.  Azərbaycan  florasında  2 

növü yayılmışdır. 

Dilqanadan (Qatıqotu, ətgətirən)- Boyaqotukimilər fəsiləsinə aid olub, birillik və çoxillik 

bitkidir.  Latın  dilində  «Galium»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  gala-süd  deməkdir.  Rus 

dilində  «Podmarennik»  adlanır.  Xalq  təbabətində  müalicə  məqsədilə  yerüstü  hissələrindən 

istifadə  olunur.  Tərkibində  asperulozid  qlükozidi,  kumarinlər,  limon  turşusu,  karotinoidlər,  C 

vitamini  və  b.  vardır.  Kökündə  antraxinonlar  tapılmışdır.  Son  illər  bu  bitkiyə  diqqət  daha  da 

---

 

24 

artmışdır.  Belə  ki,  ondan  hazırlanan  dərman  vasitələrindən  xalq  təbabətində  sakitləşdirici, 

ağrıkəsici,  böyrək  xəstəliklərində  (pielonefrit)  sidik  qovucu,  həmçinin  mədə  ağrıları  zamanı  və 

sarılığın müalicəsində istifadə edilir. Gövdə və yarpaqları üzərində dalayan tilişkələri olur. Dilə, 

dodağa  dəydikdə  cızır,  dalayır  və  qanaxma  baş  verir.  Ona  görə  xalq  arasında  onu  dilqanadan 

adlandırırlar. Yun boyamaq üçün çiçəklərindən yaşıl və sarı, köklərindən isə qırmızı rəng alınır. 

Azərbaycan florasında 41 növü vardır. 

Dişqurtduyan- Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəkkimiər) fəsiləsinə aid olan ikiillik bitkidir. Bitki 

latın  dilində  «Ammi»  adlanır.  Lüğəti  mənası  yunan  dilində  ammos-qum  deməkdir.  Rus  dilində 

«Ammi»  adlanır.  Xalq  təbabətində  yemək  yeyəndən  sonra  dişlərin  dibini  təmizləmək  üçün 

bitkinin  cavan  çöplərindən  istifadə  edirdilər.  Bitkinin  adı  xalqdan  götürülmüşdür.  Çöpləri 

müalicəvi xüsusiyyətə malikdir. Azərbaycan florasında 1 növü vardır. 

Dişotu- Kələmkimilər (Xaççiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olub, çoxillik ot bitkisidirlər. Bitki 

latın  dilində  «Dentaria»,  rus  dilində  «Zubənka»  adlanır.  Kökümsovu  qaynadılmış  halda 

yeməlidir. Dekorativ bitkidir. Azərbaycan florasında 2 növü vardır. 

Doqquzdon-  Doqquzdonkimilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Lonicera»,  rus 

dilində  «Jimolostğ»  adlanır.  XVI  əsrdə  yaşamış  alman  riyaziyyatçısı,  fiziki  və  botaniki  Adam 

Loniseranın şərəfinə belə adlandırılmışdır. Əksər növləri çox bəzəkli olub, yaşıllaşdırmada geniş 

əkilib becərilir. İlin fəsillərində çox müxtəlif rənglərə bəzəndiyinə görə ona xalq doqquzdon adı 

vermişlər.  Meyvələrində  0,7%-ə  qədər  efir  yağı  vardır.  Giləmeyvəsindən  hazırlanan  cövhər 

homeopatiyaya qarşı istifadə olunur. Giləmeyvəsi yeməli deyil, qidaya qatdıqda isə ürəkbulanma 

və ishala səbəb ola bilər. Azərbaycan florasında 5 növü vardır, 3-ü isə mədəni şəraitdə MNB-da  

becərilir. 

Dombalankök-  Zirinckimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik  bitkidir.  Bitki  latın  dilində 

«Leontice», rus dilində «Leontiüa» adlanır. Əksər növləri  yabanı halda daşlı, qayalıq ərazilərdə 

bitir.  Çoxillikdir.  Vegetasiyaya  tez  başlayır.  Yayda  meyvələri  yetişdikdən  sonra  yerüstü  hissəsi 

quruyur.  Yumurtavarı  kökyumuruları  bişirildikdən  sonra  yeməli  olur.  Tərkibi  nişasta  ilə 

zəngindir.  Bəzək-bağçılıqda  istifadə  edilir.  Azərbaycan  florasında  1  növü  yayılmışdır.  MNB-da 

becərilir. 

Dovşanalması-  Gülçiçəklilər  fəsiləsinə  aiddir.  Bitki  latın  dilində  «Cotoneaster»,  rus 

dilində  «Kizilğnik»  adlanır.  Lyğəti  mənası  yunan  dilində  cotonea-heyva,  aster-oxşar  deməkdir. 

Daşlı  yamaclarda,  divarların  dibində  əkmək  və  eləcə  də  alçaq  çəpərlər  salmaq  üçün  qiymətli 

koldur.  Dovşanalmasının  meyvələri  quşlar  üçün  yaxşı  yemdir.  Tamkənaryarpaq  dovşanalmanın 

yarapqlarında  284  mq  %,  qarameyvənin  yarpaqlarında  115,8-250  mq  %  C  vitamini  vardır. 

Azərbaycan  florasında  5  növü  vardır.  Orta  Asiyadan,  Yaponiya  və  Çindən  gətirilmiş  15  növü 

MNB-da becərilir. 

Dovşankələmi-  Dovşankələmikimilər  fəsiləsinə  aid  olub,  birillik,  ikiillik  və  çoxillik 

bitkidir.  Bitki  latın  dilində  «Sedum»  adlanır.  Lüğəti  mənası  sedare-sakitləşdirmək,  yəni  yaranın 

sağalması üçün ağrıkəsən dərmanın təsiri deməkdir. İkinci mənası isə sedere-oturmaq deməkdir. 

Rus  dilində  «Oçitok»  adlanır.  Dovşankələmi  qədim  vaxtlardan  dərman  bitkisi  kimi  istifadə 

olunub. Bu cinsin ayrı-ayrı növlərinin  yarpaqlarını əzib yaranın üzərinə qoyurdular. Azərbaycan 

florasında 22 növü vardır. 

Döşotu-  Kəpənəkçiçəkkimilər  (Mürəkkəbçiçəkkimilər)  fəsiləsinə  aid  olub,  çoxillik 

bitkidir.  Bitki  latın  dilində  «Linosyris»,  rus  dilində  «Qrudniüa»  adlanır.  Xalq  təbabətində  su  ilə 

dəmləməsi sinəyumşaldıcı, bəlğəmgətirici olduğuna görə döşotu adlanır. Azərbaycan florasında 2 

növü vardır. 

Döyənəkotu- Qərənfilçiçəkkimilər fəsiləsinə aid olub, çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində 

«Cucubalus» adlanır. Lüğəti mənası yunan dilində kakoc-pis, bolos-zərbə deməkdir. Rus dilində 

«Voldırnik»  adlanır.  Bitkinin  yarpaqlarını  qurudub,  döyüb  toz  halına  saldıqdan  sonra  bu  tozu 

vazilenlə  qarışdırır,  alınmış  yaxmadan  əldə,  ayaqda  əmələ  gəlmiş  döyənəyin,  qabarın 

---