O`zb е kiston r е spublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

uchinchisi mustasno
qonuni ustuvorlik qialdi. Ya’ni unga ko’ra bayon qilingan ikki zid fikrdan biri 
chin, boshqasi xato, lekin uchinchi holat bo’lishi mumkin emas. Bu qonun “A – B 
dir yoki B emasdir” formulasi orqali beriladi. Juda uzoq yillar ushbu qarash to’g’ri 
deb baholab kelindi.
XVIII-XIX asrga kelib, falsafada hodisalarni doimo rivojlanish va o’zaro 
ta’sirda o’rganuvchi dialektik ta’limot paydo bo’lgandan so’ng u mantiqqa ham 
ta’sir ko’rsata boshladi. Natijada dialektik mantiq yo’nalishi yuzaga keldi. Bu 
yo’nalishga nemis faylasufi Georg Vilgelm Fridrix Gegel asos soldi. U o’z 
qarashlarini 4 jildli 
“Mantiq fani”
nomli monografiyasida bayon qildi. Olim 
mantiqqa 
oraliq uchinchi
qoidasini olib kirdi. Bunga ko’ra hodisalarni baholashda 
8
Белоногов
 
Г
.
Г
.
Компьютерная
лингвистика
и
перспективные
информационные
технологии
. 
- 
М
.: 
Русский
мир
,
 
2004. – C. 15.

---

12 
ikkita bir-birini inkor etuvchi hodisa o’rtasida neytral- “oraliq uchinchi” holati ham 
ajratiladi. Masalan: 
Demak, dialektik mantiqqa asosan hodisalar ko’p parametrlarda baholanadi. 
Keyinroq nemis olimi va matematigi Leybnis va Gilbertlar mantiq faniga 
matematik simvollarni tatbiq etdi. Ushbu olimlarning buyuk xizmatlari bilan 
matematik mantiq fani shakllandi.
Dastlab matematik mantiq faqat tabiiy fanlarda qo’llanilib kelindi,
keyinchalik u gumanitar sohalarga ham tatbiq etilgan. Nemis faylasufi va 
matematigi G.Leybnis (1646-1716) birinchilardan bo’lib mantiqiy fikrlashning 
hisob xarakteriga ega ekanligini ko’rsatdi. Uning fikricha, barcha ilmiy tushuncha 
va mulohazalarning asosini mantiqiy elementlar tashkil qiladi. Mana shu mantiqiy 
elementlarni muayyan simvollar bilan belgilash mumkin bo’ladi. Leybnis g’oyalari 
faqat XIX asrdagina amalga oshdi. Nemis olimi G. Frege, ingliz olimi J.Bul, rus 
olimi V.Poretskiy ishlarida simvolik mantiq asoslari yaratildi.
9
Matematik mantiqda fikrlarning chin (to’g’ri) yoki yolg’onligi matematik 
yo’l bilan isbotlanadi. Bunda x ni argument (o’zgaruvchi) deb belgilaymiz. Agar x 
= 1 bo’lsa, mutloq chin hukm, x = 0 bo’lsa, mutloq yolg’on hukm deb belgilaymiz. 
Matematik mantiq turli simvollar bilan ishlaydi. Ular mantiqiy bog’lovchilar deb 
ham yuritiladi. Ushbu simvollar sun’iy programmalashtirish tillarida ishlatiladi. 
Shu o’rinda biz ularni alohida ajratib ko’rsatishni lozim topdik: 
1-jadval 
1. A