O`zb е kiston r е spublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

“algoritmga asoslangan yondashuv”
(“rule 
based approach”)
dan tashqari analogiya prinsipiga asoslanadigan 
“namunalarga 
asoslangan yondashuv”
(“example based approach”)
ga ham ehtiyoj seziladi.
!!! 
Buyuk faylasuf Hegelning fikricha,
har qanday fan tatqiq etilgan mantiqdir
. 
 
Topshiriqlar 
 
1. Mantiq va semiotikaning kompyuter lingvistikasidagi tatbiqini tushuntiring? 
2. Konyunkniv, disyunktiv, implikativ hukmlarga o’zbek tilidan misollar
keltiring? 
3. Matematik mantiq fanini qaysi olimlar rivojlantirgan? 
4. Ushbu gapning propozitsional ko’rinishini yozing: Agar Jons bu tunda Smitni 
uchratmagan bo’lsa, u holda Smit qotil yoki Jons aldayapti. Agar Smit qotil bo’lmasa, u 
22
Успенский
 
В
.
А
., 
Семенов
 
А
.
Л
.
 
Теория
алгоритмов
: 
основные
открытия
и
приложения
. - 
М
.: 
Наука
, 1987. 
– P. 13. 

---

22 
holda Jons bu tunda Smitni uchratmadi va qotillik yarim tundan keyin sodir bo’ldi. Agar 
qotillik yarim tundan keyin sodir bo’lgan bo’lsa, u holda Smit qotil yoki Jons aldayapti. 
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, Smit qotil. 
5. Qanday algoritmik tillarni bilasiz? 
Adabiyotlar 
 
1. Yoqubov T., Karimbekov S. Matematik mantiq elementlari. – Toshkent: 
O’qituvchi, 1996. 
2. 
Шемакин
Ю
.
И
. 
Начало
компьютерной
лингвистики
. – 
М
.: 
МГОУ
. 1992. 
3. 
Лагута
О
.
Н
. 
Логика
и
лингвистика
. - 
Новосибирск
, 2000. 
4. 
Нурмонов
А
. 
Лисоний
белги
хусусиятлари
ҳақида
. – 
Андижон
, 1992. 
5. 
Успенский
В
.
А
., 
Семенов
А
.
Л
.
 
Теория
алгоритмов
: 
основные
открытия
и
приложения
. 
М
.: 
Наука
, 1987. 
6. 
Кревский
И
.
Г
., 
Селиверстов
М
.
Н
., 
Григорьева
К
.
В
. 
Формальные
языки
, 
грамматики
и
основы
построения
трансляторов
. – 
Пенза
, 2003. 
7. 
Эко
У
. 
Отсутствующая
структура
. 
Введение
в
семиологию
. — 
М
.: 
Петрополис
, 1998. 
8. 
Соссюр
Ф
. 
де
. 
Курс
общей
лингвистики
/ 
Труды
по
языкознанию
. - 
М
.: 
Прогресс
, 1977. 
9. 
Белоногов
Г
.
Г
. 
Компьютерная
лингвистика
и
перспективные
информационные
технологии
. 
- 
М
.: 
Русский
мир
,
 
2004. 
10. Po'latov A., Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi. – Toshkent, 2007.
 
 
Aksiomatik nazariya – tilni formal tavsiflash asosi
 
Reja 
1.
Aksiomatik nazariya haqida umumiy ma’lumot.
2.
Aksiomatik nazariyaning lingvistik tadqiqi.
3.
Lingvistik universaliyalar g’oyasi. 
4.
Metagrammatika. 
Tayanch so’z va iboralar
: 
aksioma, postulat, teorema, zidiyatsizlik, to’lalik, 
bog’lisizlik, aksiomatik metod, aksiomatik nazariya bosqichlari, formula, keltirib 
chiqarish qoidalari, metagrammatika, metaqoidalar, lingvistik universaliyalar, 
frekventaliya va unikaliyalar, metaqoida, implikativ universaliya.

---

23 
Aksiomatik nazariya miloddan avvalgi VII-VI asrlarda shakllangan. Aksiomatik 
nazariyaning yaratilishi matematik olim Pifagor nomi bilan bog’liq. Lekin bu metodni 
birinchi marta eramizgacha III asrda yashab ijod etgan yunon olimi Yevklid o’zining 
“Negizlar” asarida qo’llagan. Aksiomatik nazariyaning bosqichlari quyidagilardan 
iborat: 
1. Postulat – yunoncha “talab” ma’nosini anglatadi. Qadimgi dialektika o’yinida 
har biri kishining ilgari surgan g’oyasi, fikri. Uni tasdiqlash ham, inkor qilish ham 
mumkin. 
2. Aksioma – yunoncha “hurmat qilaman” ma’nosini anglatadi. U ilmiy 
nazariyaning hech qanday mantiqiy isbotsiz to’g’ri deb tan olinuvchi va boshqa ilmiy 
xulosalar uchun asos bo’luvchi maqbul deb topilgan haqiqat, go’yo olimlar u fikrni 
“hurmat qilib” inkor qilmaydi. Arirstotel aksiomani “
har qanday isbotsiz e’tirof 
etiladigan boshlang’ich hukmlar”, “ilm-fanning poydevori, ibtidosi”
sifatida talqin 
qilgan.
3. Teorema – aksiomalardan mantiqan keltirib chiqariladigan jumlalar, u shart, 
isbot va xulosa qismlariga ega.
Fanni aksiomatik asosda qurish uchun qabul qilingan aksiomalar tizimi 
quyidagi asosiy talablarni qanoatlantirishi kerak:
23
- ziddiyatsizlik – aksiomalar tizimining shunday xossasiki, unga ko’ra, 
sistemaning hech qanday ikkita holati bir-biriga zid kelmasligi kerak. Bunda aksiomalar 
tizimining o’zida rost va yolg’on orasidagi farqni aks ettirishi kerakligi nazarda tutiladi. 
- to’lalik – aksiomalar sistemasiga qandaydir jumlani qo’shganimizda, sistemada 
ziddiyat sodir bo’ladi. 
- bog’liqsizlik – berilgan aksiomalar sistemasining u yoki bu sistemalari shu 
sistemaning boshqa sistemalari yordamida isbot qilinishi mumkin emas. 
Aksiomatik metod – ilmiy nazariyaning shunday qurilishiiki, unda bu nazariya 
asosida shunday boshlang’ich postulat va aksiomalar qo’yiladiki, qolgan barcha 
qoidalar (teoremalar) undan kelib chiqadi. Aksiomalar isbot talab qilmaydi deymiz, 
lekin uning isboti uzoq asrli kuzatishlar natijasida yuzaga kelgan va shuning uchun ham 
isbot shart emas. Aksiomatik nazariya masalalar modelini tuzishdagi universal til 
hisoblanadi. Bundan tashqari, bu til kompyuter tilidir. Formal nazariyada har bir 
formula umumiy ma'no nuqtai nazaridan alohida tekshiriladi, aksiomatik nazariyada esa 
ko’rib chiqilayotgan formulaning umumiy ma'nosini tekshirishda isbot qilingan 
formulalarning barchasidan foydalanish mumkin bo’ladi. Aynan shuning uchun mazkur 
metod samarali hisoblanadi.
23
http://www.wikipedia.org/wiki/axiom.html/
Гильберт
Д
. 
Аксиоматическое
мышление
. 
Перевод
с
англ
. 
А
.
Г
. 
Барабашева
. 

---

24 
Aksiomatik nazariyada dastlabki boshlang’ich tushunchalar, postulat, 
aksiomalar, teoremalar, keltirib chiqarish qoidalari asosiy o’rin tutadi. Masalan: