O`zb е kiston r е spublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

Aksioma: 
so’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi. 
Teorema: 
Agar ixtiyoriy 
X gap inversiyaga uchramasa, 
NSP-
Normal Sentence Pattern (normal gap qurilishi) ga 
mos kelsa, u holda ega doim kesimdan oldin keladi. 
Aksomatik nazariya quyidagi holatlar aniqlanganda haqiqiy hisoblanadi:
24
1. Nazariya ifodalarini tavsiflash uchun zaruriy bo’lgan nazariya simvollari-
harflar, belgilar yoki raqamlar. 
2. Nazariya formulalari, ya'ni nazariyada fikrlangan barcha ifodalarning tavsifi. 
3. Nazariya aksiomalari (boshlang’ich va mutlaqo to’g’ri deb hisoblangan 
formulalar). 
4. Nazariya xulosalarini chiqarish qoidalari, ya'ni mutloqo to’g’ri formulalardan 
boshqa mutlaqo to’g’ri formulalarni keltirib chiqarish imkonini beruvchi barcha 
qoidalarni hisoblab chiqish. 
5. Nazariyaning teoremalari-nazariyaning mutlaqo to’g’ri umum tomonidan 
qabul qilingan formulalari. 
Til gramatikasining matematik modeli matematik mantiqning aksiomatik 
nazariyasiga asoslanadi. Aksiomtik nazariya predmeti tabiiy tillardagi gaplardir (ya'ni 
ixtiyoriy so’zlarning ketma-ketligi). Teorema sifatida tabiiy tillarda to’g’ri hisoblangan 
gap konstruksiyalari ko’rib chiqiladi. Dastlab tabiiy til aksiomatik nazariyasining 
bosqichlarini keltiramiz: 
1. Aksiomatik nazariyaning simvollari: til harflari (alifbo), tinish belgilari va 
mantiqiy operatsiyalarning belgilari. 
2. Aksiomatik nazariyaning formulalari: tildagi so’zlar, ular maxsus 
kengaytirilgan lug’atda keltiriladi. 
3. Til grammatikasi aksiomalari: gaplarning dastlabki to’g’ri konstruksiyalari. 
Masalan, ingliz tili uchun ega+kes+to’ld+hol (kengaytirilgan tasdiq (darak) gap 
kostruksiyasi): Mother bought milk yesterday. O’zbek tili uchun ega+told+hol+kes 
(kengaytirilgan tasdiq (darak) gap kostruksiyasi): Nafisa ma’ruzani diqqat bilan tingladi. 
4. Keltirib chiqarish qoidalari (berilgan konstruksiyalardan yangi gap 
konstruksiyalarini hosil qilish qoidalari): 
G - ingliz tilidagi muayyan bir gap 
K Ch q - keltirib chiqarish qoidalari.
1.
G (e,k,t,h)+
│
G
1
(e,k),
ya'ni G gapidan yangi (kengaytirilmagan gap) hosil 
bo’ladi (unda gapning ikkinchi darajali bo’laklari tushurib qoldirilgan). 
G: The car stopped at the gate – Mashina darvoza yonida to’xtadi.
G
1
: The car stopped – Mashina to’xtadi. 
24