25
2.
G (e,k,h) +
│
G
2
(e`,k,h).
Bunda G gapidan aniqlovchili (ya'ni
har bir gap
bo’lagining o’z aniqlovchisi mavjud bo’ladi) gap hosil bo’ladi.
G: The car stopped at the gate – Mashina darvoza yonida to’xtadi.
G
2
: The blue car stopped at the gate – Ko’k mashina darvoza yonida to’xtadi.
25
Aksiomatik nazariyaning rivoji natijasida barcha tillar uchun xos bo’lgan
umumiy qoniniyatlarni aniqlash masalasi ko’ndalang qo’yildi. Bu hodisa lingvistik
universaliyalar deb ataladi.
26
Ch.Xokket lingvistik universaliyalarni shunday ta’riflaydi:
“Lingvistik universaliya – dunyodagi barcha tillarga xos bo’lgan yoki umuman tilga
xos muayyan belgi, xususiyat”
. B.Uspenskiy:
“Lingvistik universaliyalr tushunchasi
ostida barcha tillarga yoki mutlaqo ko’pchilik qismiga xos umumiy qonuniyatlar
tushuniladi”
. Lingvistik universaliyalar haqidagi dastlabki g’oyalar XX asrning 50-
yillariga to’g’ri keladi. 1941 yilda Aginskiy tomonidan “
The Importance of language
universals”
sarlavhali maqola e’lon qilindi. 1961
yilda Nyu York shahrida
universaliyalarga bag’ishlangan xalqaro konferensiya o’tkazildi. Unda J.Grinberg,
J.Jenkins, Ch. Osgudlar
“Lingvistik universaliyalar haqida memorandum”
mavzusida chiqish qildilar. Konferensiyada Ch.Osgud shunday yozadi:
“Biz ushbu
konferensiyada qonsiz inqilobning guvohi bo’lamiz”
. Haqiqatan ham shundan so’ng
universaliyalarning tadqiqi kuchaydi. Bunda dastlab
universaliyalar
,
frekventaliyalar
(tabiiy tillarda tez-tez kuzatiladigan hodisalar, belgilar) hamda
unikaliyalar
(muayyan
tillarda uchraydigan o’ziga
xos hodisalar, jarayonlar va xususiyatlar) aniqlanib,
metaqoidalar ishlab chiqiladi va natijada etalon til (metatil) yuzaga keladi. Butun dunyo
tillarining grammatik
tavsifi yaratilish jarayonida, ma’lumotlar bazasini tayyorlashda,
formal grammatika yaratishda universaliyalarni aniqlash juda muhimdir.
Amerikalik olim Jozef Grinberg universaliyalarni
aniqlashda yangicha bir
yondashuvni taklif etdi. Bunga ko’ra universaliyalar implikatsiya asosida aniqlanadi. Bu
Dostları ilə paylaş: 
