O’zbеkistоn respublikasi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi nаmаngаn dаvlаt univеrsitеti

3.Didaktikaning asosiy kategoriyalari va didaktik tushunchalar tizimi. Muayyan fangaxos bo`lgan tushunchalarda insoniyat tomonidan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida to`plangan bilimlar aks etadi. Mavjud ilmiy tushunchalar ikki asosiy guruhgaajratiladi:

1. 
   falsafiy tushunchalar;
   
2. 
   xususiy ilmiy, ya’ni, muayyan fangaginaxos bo`lgan tushunchalar.
   

Didaktika uchun “umumiy vaalohida”, “mohiyati va hodisa”, “qarama-qarshilik”, “bog`liqlik” kabi falsafiy tushunchalar ham muhim ahamiyatga ega. Didaktikada qo`llaniladigan umumiy-ilmiy tushunchalarorasida “tizim”, “tuzilma”, “vazifa”, “element” kabilar alohida o`rin tutadi. Pedagogikagaxos didaktik tushunchalar sirasiga quyidagilar kiradi:

1. 
   ta’lim - o`quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ulardaamaliy ko`nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o`stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo`naltirilgan jarayon;
   
2. 
   dars – bevosita o`qituvchi rahbarligida muayyan o`quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli;
   
3. 
   bilim olish – idrok etish, o`rganish, mashq qilish va muayyan tajribaasosidaxulq-atvor hamda faoliyat ko`nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;
   
4. 
   ta’lim jarayoni – o`qituvchi va o`quvchilar o`rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy bilimlarni o`zlashtirishga yo`naltirilgan pedagogik jarayon.
   
5. 
   o`quv fani – ta’lim muassasalarida o`qitilishi yo`lga qo`yilgan hamda o`zida muayyan fan sohasi bo`ycha umumiy yoki mutaxassislik bilim asoslarini jamlagan manba.
   
6. 
   ta’lim mazmuni – davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo`ycha o`zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati.
   

Didaktikada “idrok etish”, “o`zlashtirishi”, “mahorat”, “rivojlanish” va boshqalar (psixologiya) hamda “boshqarish”, “qaytaaloqa” (kibernetika) kabi turdosh fanlargaxos bo`lgan tushunchalar ham qo`llaniladi.
Didaktikaning tushunchali-terminologik tizimi muntazam yangilanib va to`ldirilib borilmoqda.Didaktikaning asosiy kategoriyalari quyidagilardan iborat: dars, bilim olish, ta’lim, bilim, ko`nikma, malaka, ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni, ta’lim jarayoni, ta’lim jarayonini tashkil etish, ta’lim turlari, shakllari, metodlari va vositalari, ta’lim natijasi.
So`nggi paytlardaasosiy didaktik kategoriyalar sirasiga ta’limning didaktik tizimi va ta’lim texnologiyasi kabi tushunchalarni ham kiritish taklifi ilgari surilmoqda.
1) bilim – shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar ko`rinishidaaks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui;
2) bilim olish – idrok etish, o`rganish, mashq qilish va muayyan tajribaasosidaxulq-atvor hamda faoliyat ko`nikma, malakalarining mustahkamlanib, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni;
3)ko`nikma – olingan bilimlargaasoslanib qo`yilgan vazifalar va shartlarga binoan bajariladigan harakatlar yig`indisi;
4)malaka – ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi;
5) ta’lim – o`quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ulardaamaliy ko`nikma va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o`stirish va dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo`naltirilgan jarayon;
6) ta’lim metodlari – ta’lim jarayonida qo`llanilib, uning samarasini ta’minlovchi usullar majmui;
7) ta’lim mazmuni – shaxsning aqliy va jismoniy qobiliyatini har tomonlama rivojlantirish, dunyoqarashi, odobi, xulqi, ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining mohiyati;
8) ta’lim vositalari – ta’lim samaradorligini ta’minlovchi ob’ektiv (darslik, o`quv qo`llanmalari, o`quv qurollari, xarita, diagramma, plakat, rasm, chizma, dioproektor, magnitafon, videomagnitafon, uskuna, televizor, radio, kompyuter va boshqalar) va sub’ektiv (o`qituvchining nutqi, namunasi, muayyan shaxs hayoti va faoliyatigaoid misollar va hokazolar) omillar;
9) ta’lim jarayoni – o`qituvchi va o`quvchilar o`rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy bilimlarni o`zlashtirishga yo`naltirilgan pedagogik jarayon;
10) ta’lim mazmuni – davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo`ycha o`zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati;
11) ta’lim maqsadi (o`qish, bilim olish maqsadi) – ta’limning aniq yo`nalishini belgilab beruvchi etakchi g`oya;
12) ta’lim natijasi (ta’lim mahsuli)– ta’lim yakunining mohiyatini qayd etuvchi tushuncha; o`quv jarayonining oqibati; belgilangan maqsadni amalgaoshirish darajasi;
13) ta’limni boshqarish – ta’lim muassasalarining faoliyatini yo`lga qo`yish, boshqarish, nazorat qilish hamda istiqbollarini belgilash;
14) ta’lim tizimi – yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish yo`lida davlat tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi o`quv-tarbiya muassasalari majmui.
140. O`quvchilarni kelajakka tomon undash
O`quvchilarning o`zlarini kelajakdagi yuqori darajadagi bilim salohiyatiga asoslangan kasblarini eggalab shaxsiy yo`llarini belgilay oladigan dars muhiti yaratish bu alohida o`quvchi shaxsiga bo`lgan hurmat belgisidir.Maktab -o`quvchilarning hayolidagi shaxsiy kelajagini ko`rishga va unga tayyor bo`lishga undovchi maskandir. Agar o`quv dasturi o`quvchilarga kelajakda ularni qanday yutuqlar kutayotganini tasavvur qildira olsa, juda kata yutuqqa erishiladi.
Masalan, Vashington kollejlarida maktabni tamomlayotgan har bir bitiruvchidan yakuniy , so`ngi loyiha talab etiladi. Yakuniy loyihaning maqsadi o`quvchilarning maktab davomida olgan bilim ko`nikmalarini ko`rsata olishi va uni kelajakda qo`llay olish qobiliyatini tekshirish va bu yo`lda ularga turtki berishdir. Kelajak sohalarining kashf qilinishi yoki shaxsiy mehnat faoliyatini rivojlantirish bo`lishi mumkin. Yakuniy loyiha turli hil mashg’ulotlarni pog’onama-pog’ona haqiqiy dunyoga tadbiq qilish bilan amalga oshirishni talab etadi, bu loyiha biznes ko`rinishidagi so`rovnoma, natijalarni sintez qiluvchi turli bitiruv amaliyoti, qiziqish yoki kelajakdagi kasbga yo`naltirilgan chuqur izlanish bo`lishi mumkin. Loyiha so`ngida talabalar o`z ishlarini ommaga taqdim eta olishi kerak.
Bu loyihalarni taqdim qilish jarayonining eng tasirlanarli jihati shundaki talabalar bor kuch va etiborini , yil davomida qo`lga kiritgan bilm salohiyatini shu loyihada qo`llay bislishini ko`rishdir. O`zlaining kelajakdagi kasbiga doir loyiha ustida ishlagan talabalar, loyiha yakunida o`z sohasiga oid nimadir taqdim qiladilar. Bu qo`lbola yasalgan kompyuter, tikilgan yoki modellashtirilgan kiyim, shamol trubinalari, kasal jonivorni oyoqqa turg’izish yoki badiiy to`qima she’r bo`lishi mumkin.Ba’zilari o`zlarining yoqtirgan mashg’ulotlarini - gitara chalish, rasm chizish, raqamli tasvirga olish qobiliyatini ommaga namoyon qiladilar. Ko`pchilik talabalar yakuniy loyihalar tayyorlash jarayonida o`zlarining yangi qiziqishlarini va qirralarini namoyon etishadi.
Natijada bitiruvchilar o`z tanlagan sohalarida yetuklikka erishadi.
Hulosa
O`quvchilarning akademik saloyihatini o`stirishga bo`lgan say-harakatlar va maktab ta’lim standardi ko`pgina maktablarda o`quvchilarning bilim darajasi va o`rganish tajribalarini oshirgan.
O`rnatilgan qatiy ta’lim dasturlariga qaramay o`qituvchilar har-bir o`quvchining o`zlashtirish imkoniyatini o`rganib borishi kerak.
Barcha mashxur kashfiyotchilar turli hil kashfiyotlar qilsada, dunyoni o`zgartirib yuborishmagan, balki o`zlarining o`ziga hos yo`llarini tanlab olishgan va shunga qarab harakat qilishgan. O`qituvchi talabalarga hayotda o`z yo`llarini tanlab olishlariga turtki bo`lishi kerak va har bir o`quvchi shaxsiga mos kela oladiga mashg’ulot o`ylab topishi kerak, toki dars davomida o`quvchi o`z shaxsini bir individual deb anglab yetsin.<sup>8</sup>
4.Didaktik nazariya (konsepsiya)lar va ularning falsafiy asoslari. Ta’lim jarayoni psixologik-pedagogik konsepsiyalar (ular aksariyat hollardadidaktik tizimlar ham deb ataladi) asosida tashkil etiladi. Didaktik tizim (yunoncha «systema» – yaxlit qismlardan tashkil topgan, birlashtirish) – ma’lum mezonlari asosida ta’lim jarayoning yaxlit holatini belgilash, ajratib ko`rsatish demakdir. U ta’limning maqsadi, tamoyillari, mazmuni, shakli, metod va vositalarining birligi asosida tashkil etilgan tuzilmalarning chki yaxlitligini ifodalaydi. Tadqiqotchilar mavjud didaktik konsepsiya (tizim)larni umumlashtirib quyidagi guruhlargaajratadilar:

1. 
   an’anaviy;
   
2. 
   progressiv;
   
3. 
   zamonaviy.
   

Ta’lim nazariyasida YA.A.Komenskiy, I.Pestallosi va I.Gerbartlarning didaktik konsepsiyalari muhim ahamiyatga ega.
An’anaviy didaktik tizimning yaratilishi nemis faylasufi, psixolog va pedagog I.F.Gerbart (1776-1841 yillar) nomi bilan bog`liq. U YA.A.Komenskiyning sinf-dars an’anaviy tizimini tanqidiy nuqati nazardan qaytaasoslab, etika va psixologiyaning nazariy yutuqlariga tayangan holda ta’lim tizimini yaratdi. I.F.Gerbart ta’lim tizimining asosiy belgisi quyidagilardan iborat. o`quvchilarning intellektual rivojlanishini ta’minlash maktabning asosiy vazifasi; bolani tarbiyalash esaoilaning vazifasidir.Progressiv (pedosentrik) tizim bolaning bilim olishida faoliyatining asosiy rol o`ynashini e’tirof etadi. Mazkur tizim asosini D.Dyui tizimi, G.Kershteynning mehnat maktabi, V.Lay nazariyalari tashkil etadi.
Zamonaviy didaktik tizim. XXasrning 50-yillarida psixolog va pedagog B.Skinner qismlarga bo`lingan axborotlarni etkazish, bu jarayonni muntazam nazorat qilish asosida materialni o`zlashtirishda samaradorlikka erishish g`oyasini ilgari suradi. Mazkur g`oya keyinchalik dasturiy ta’lim deb ataladi. Keyinchalik N.Krauder nazorat natijalariga qarab o`quvchiga mustaqil ishlash uchun turli materiallarni taklif etadigan tarmoqlashtirilgan dasturlarni yaratdi. D.Dyuining nazariy g`oyalari muammoli ta’limning asosi bo`lib qoldi. Bugungi kundamuammoli ta’lim deb nomlanuvchi, ushbu g`oya o`qituvchi rahbarligi ostida muammoli vaziyatni yaratish va ularni hal etishda o`quvchilarning faollik va mustaqilliklarini ta’minlashga erishishni nazarda tutadi. Muammoli ta’limning vazifasi faol o`rganish jarayonini rag`batlashtirish, o`quvchilarda fikrlash, tadqiqotchilik ko`nikmalarini shakllantirishdan iboratdir.
L.V.Zankovning (1901-1977 yillar) rivojlantiruvchi ta’lim konsepsiyasiXXasrning 50-yillarida keng tarqaldi. Uning g`oyalarini amalgaoshirish ta’lim jarayoniga insonparvarlik g`oyasini singdirish, shaxsni barkamol rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga imkon beradi.Psixolog L.S.Vo`gotskiy (1896-1934 yillar) tomonidan 30-yillarda ilgari surilgan “YAqin rivojlanish zonasi” g`oyasi ham muhim ahamiyatga ega. Unga ko`ra bola kattalar yordamida bilim olib, o`zi mustaqil bajaraolmagan ishlarni bajara boshlaydi. O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi qonunida ta’lim va tarbiyani insonparvarlik, demokratik g`oyalarga muvofiq tashkil etilishi e’tirof etilgan.Ta’limni insonparvarlashtirish ta’lim jarayonida o`quvchi shaxsini hurmat qilish, uning sha’ni, obro`si, qadr-qimmatini poymol etmaslik, mavjud iste’dodini rivojlantirishni nazarda tutadi. Demokratlashtirish esa pedagogik jarayonda rasmiyatchilikka yo`l qo`ymaslik, ta’lim dasturlarini tanlashda o`quvchilarning fikrlarini inobatgaolishni ifodalaydi.Respublika uzluksiz ta’lim tizimi ijtimoiy buyurtmani bajarishgaxizmat qiladi, barkamol shaxs vaetuk mutaxassisni tarbiyalash vazifasini bajaradi.