O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti neft va gaz fakulteti neft va gaz ishi asoslari fanidan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI


NEFT VA GAZ FAKULTETI
NEFT VA GAZ ISHI ASOSLARI FANIDAN
MA’RUZA MATNI
QARSHI – 2016 YIL

Mundarija
	KIRISH
	1-BOB. Neft va gazning hosil bo‘lishi
1.1.	Umumiy tushunchalar	5
1.2.	Yerning tuzilishi va xossalari	6
1.3.	Neft va gaz hosil bo‘lishi to‘g‘risida gipotezalar	10
1.3.1	Neft va gaz hosil bo‘lishining noorganik gipotezalari	11
1.3.2	Neft va gaz hosil bo‘lishining organik nazariyasi	13
	2-BOB. Neft va gazning geologik tavsifi
2.1.	Neft va gaz uyumlarining elementlari va ularning tasnifi	18
2.2.	Neft va gaz migrasiyasi	22
2.3.	Neft va gaz tabiiy rezervuarlari	26
2.4.	Neft va gaz uyumlari va konlari	30
	3-BOB. Tog‘ jinslari va ularning fizikaviy xossalari
3.1.	Tog‘ jinslari va ularning fizikaviy-mexanikaviy xossalari	37
3.2.	Tog‘ jinslari g‘ovakligi va o‘tkazuvchanligi	47
3.3.	Neft va gaz uyumlarining asosiy elementlari	55
3.4.	Neft va gaz konlari	57
3.5.	Tog‘ jinslarining granulometrik tarkibi va solishtirma yuzasi	57
3.6.	Tog‘ jinslarida neft, gaz va suvning joylashish shartlari	60
3.7.	Yer qobig‘ining bosimi va harorati	61
	4-BOB. Neft va gazning tarkibi va xossalari
4.1.	Neftning elementar tarkibi	67
4.2.	Gazning tarkibi	67
4.3.	Neftning fraksion tarkibi va undagi qo‘shimchalar	80
4.4.	Neftning asosiy xossalari	85
4.5.	Tabiiy gazning asosiy xossalari	95
	5-BOB. Neftni suv va gaz bilan siqish asoslari
5.1.	Neft va gaz uyumlariga ta’sir etuvchi qatlam energiyasi va kuchlari	99
5.2.	Neft va gaz uyumlarining ishlash rejimlari	101
5.3.	Quduqqa suyuqlik va gaz oqimining kirib borishi	108
	6-BOB. Neft va gaz konlarini izlash va qidirish
6.1.	Neft va gaz konlarini izlash va qidirish	115
6.2.	Neft va gaz konlarini qidirish ishlari	123
	7-BOB. Neft va gaz quduqlarini burg‘ilash. Neft va gaz quduqlarini burg‘ilash usullari
7.1.	Quduqlarni burg‘ilashni tarixiy yo‘li va istikboli	132
7.2.	Quduqlar tasnifi	137
7.3.	Burg‘ilash usullari	138
7.4.	Jins yemiruvchi asboblar	142
7.5.	Neft va gaz quduqlarini burg‘ilash usullari va qurilmalari	155
7.6.	Quduqlarni qurish bosqichi	177
	8-bob. Gorizontal quduqlarini va yon gorizontal stvollarini burg‘ilash, qatlamni ochish va o‘zlashtirish
8.1.	Gorizontal quduqlarni burg‘ilash	185
8.2.	Gorizontal quduqlarni burg‘ilash texnologiyasi asosiy parametrlarini asoslash	193
8.3.	Gorizontal quduqlarnining profili	195
8.4.	Turbinali burg‘ilash	198
8.5.	Gorizontal quduqlarni burg‘ilashda ekologik muhofaza masalalari	201
8.6.	Gorizontal quduqlarni debitini aniqlash	202
8.7.	Quduqlarda mahsuldor qatlamlarni ochish va o‘zlashtirish.	205
8.8.	Quduq tubini konstruksiyasi va jihozlari	209
8.9.	Quduqni o‘zlashtirish va foydalanishga tushirish	210
8.10.	O‘qli perforatorlar va o‘qli teshgichlarning qo‘llanilishini asoslash	211
8.11.	Quduq tubini teshish.	213
8.12.	Na’muna o‘lchamli perforatorlarni tanlash.	214
8.13.	Quduq mahsuldor qatlamini ochish va suyuqlik oqimini chaqirish	215
8.14.	Quduqda suyuqlikni almashtirish.	216
8.15.	Qatlamni depressiyada va repressiyada teshish.	216
8.16.	Quduqlarni teshish uchun maxsus eritmalar.	222
8.17.	Kompressor usulida o‘zlashtirish.	225
8.18.	Porshenlash.	226
	Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.	229
	Ilovalar.	231

I BOB. Neft va gazning hosil bo‘lishi
Reja:

1. 
   Umumiy tushunchalar.
   
2. 
   Yerning tuzilishi va xossalari.
   
3. 
   Neft va gazning hosil bo‘lishi to‘g‘risida gipotezalar.
   

Tayanch iboralar: organik birikmalar, noorganik gipoteza, geokimyo, miksgenetik, mikroneft, diagenez, migrasiya, diffuziya, birlamchi va ikkilamchi migrasiya, diagenez bosqichi, magnit og‘ishi, geotermik pag‘ona va gradiyent, litosfera, mantiya, yadro, tog‘ jinslari, tekstura, burma, antiklinal, sinklinal, kollektor, flyuid, g‘ovaklik, o‘tkazuvchanlik.

1. 
   Umumiy tushunchalar
   

Neft va gaz sanoati xalq xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, uning rivojlanishi davlatimizning iqtisodiy salohiyatini belgilaydigan sohalardan biridir.

Keyingi yillarda O‘zbekistonning neft va gaz sanoati juda tez suratlar bilan rivojlanib bormoqda, neft va gaz qazib chiqarish miqdori ancha o‘sdi. O‘zbekiston neft mustaqilligiga erishdi. Respublika hududidagi konlardan qazib chiqarilayotgan tabiiy gaz barcha turdagi ishlab chiqarish korxonalari va aholining gazga bo‘lgan talablarini qondirish bilan bir qatorda xorijiy davlatlarga ham eksport qilinmoqda.
Neft va gaz qazib chiqarishning o‘sishi yangi neft va gaz uyumlari va konlarini ochish va konlarni ishlatish samaradorligini oshirish hamda zahiralardan foydalanish darajasini ko‘paytirishning yangi usullarini qo‘llash kabilar evaziga erishilmoqda. Bunday murakkab masalalarni yechishda neft va gaz geologiyasi va qidiriv ishlari muhim o‘rin tutmoqda.
Neft va gaz uyumlarini geologik tadqiq qilish usullari so‘nggi yillarda jadal mukammallashdi. Neft va gaz konlarini loyihalash va ishlatishni tahlil qilish hozirgi kunda to‘liq kon geologiyasi ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi. Keyingi yillarda yangi neft va gaz konlarini aniqlashda quduqlar kesimini mufassal taqqoslash yo‘li bilan yer osti qatlamlarini xaritalash ishlari kon geologiyasi tadqiqotlaridan foydalanilgan holda olib borilmoqda.
Geologiya - bu litosferaning tarkibi va tuzilishi, ichki va va tashqi yuzalarida sodir bo‘ladigan jarayonlar, bu jarayonlarning sabablari, sodir bo‘lish qonuniyatlari va rivojlanish bosqichlari hamda yerning tarkibi, tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadigan soha. Geologiya yer bag‘ridagi barcha turdagi foydali qazilmalar konlarini, shu jumladan neft va gaz konlarini, izlash va qidirish hamda ularni ishlatish uchun nazariy asos hisoblanadi.


1.2. Yerning tuzilishi va xossalari

Qadimgi filosoflar kemalarning yaqinlashishi va uzoqlashishini kuzatish asosida Yer to‘g‘ri shar shakliga ega degan xulosaga kelishgan. XVII asrning oxirlarida fransuz olimlari tomonidan soat millari Janubiy Amerikaning ekvator oldi qismida Parijdagiga nisbatan kuniga 2,5 minut sekin yurishi aniqlangan va mayatnikka yer tortishish kuchining ta’siri Parijda va ekvatorda turlicha bo‘ladi degan xulosaga kelgan. Mashhur olim Isaak Nyuton bu holatni Yer qutblarda siqilganligi va ellipsoid shaklida ekanligi bilan tushuntirdi.

Yerning shakli va o‘lchamlari rus olimlari F.A. Krasovskiy va bashqalar tomonidan aniqlandi. Ularning o‘lchashlariga muvofiq Yer ellipsoid shaklida bo‘lib, aylanish uzunligi ekvatorial radiusda 6378,245 km va qutb radiusda 6356,863 km ni tashkil etadi. Aylanish o‘ki sifatida kichik qutb o‘qi xizmat qiladi. Yuzasining maydoni 510100934 km², hajmi esa 1083819780000 km³ ga teng. Lekin F.A. Krasovskiy taklif etgan ellipsoid tasvir Yer yuzasining nazariy shaklini beradi holos. Uning topografik yuzasi baland tog‘lar va chuqur okeanlar bilan ellipsoid yuzasidan sezilarli darajada farq qiladi. Yer yuzasining topografik yuzasiga jahon okeani sirtini materiklar osti bo‘ylab fikran davom ettirib hosil qilingan yuzali shakl ko‘prok yaqin keladi. Bunday yuzali shakl faqatgina biz yashab turgan Yer uchungina xos va u geoid deb yuritiladi. Geoidning yuzasi barcha nuqtalarda og‘irlik kuchi yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lib, buning natijasida og‘irlik kuchi tezlanishi qiymatlari bu nuqtalarda bir xil miqdorlarga ega.
Yerning fizik xossalari. Yerning og‘irligini bilish quyosh va quyosh tizimidagi boshqa planetalarning og‘irligini aniqlash imkonini beradi. Yerning og‘irligi nisbiy aniq o‘lchamlar bilan aniqlanganda 5,98´10²⁷ grammga teng. Yerning o‘rtacha zichligini aniqlash uchun uning og‘irligini hajmiga bo‘lish yetarli bo‘ladi. Yerning o‘rtacha zichligi 5,517 g/sm³ ga teng, yer sirti yuqori qatlamida yotgan va burg‘ilash bilan erishilgan chuqurliklarda tog‘ jinslarining zichligi 3-3,3 g/sm³ dan oshmaydi, katta chuqurliklarda moddalarning zichligi 12 g/sm³ gacha yetadi.
Yer sharining fizik xususiyatlaridan biri qadimdan odamlarga ma’lum bo‘lgan magnitlilik xususiyatidir. Odamlar kompasni ixtiro qilganlaridan so‘ng yerning magnitlilik xususiyatini yaxshiroq tekshiradigan bo‘ldilar. Kompas Yevropada XII asrdan boshlab ishlatila boshlangangan. Yer magnitizmini tekshirish ishlari asosan XVIII asrdan boshlangan. Yer shari magnitizmida ikki xil: magnit chetlanishi va magnit og‘ishi xususiyatlari mavjud.
Magnit strelkasining ma’lum joydagi geografik meridiandan chetga burilishiga magnit chetlanishi deb ataladi. Magnit meridiani geografik meridiandan bir oz farq qiladi, u yo sharq, yoki g‘arb tomonga ma’lum burchakda chetlanadi va bu burchak magnit chetlanish burchagi deyiladi. Bir xildagi magnit chetlanish burchaklarini birlashtirgan chiziqqa izogon chizig‘i deyiladi.
Magnit ekvatori bilan magnit qutbi orlig‘idagi masofada magnit strelkasining og‘ish hosil qilgan burchagiga magnit og‘ishi deb ataladi. U magnit kutbida 90⁰, ekvatorda esa 0⁰ bo‘ladi. Yer sharida bir xilda magnit og‘ish burchaklarini tutashtirgan chiziq izoklin deb ataladi. Og‘ish burchagi ekvatordan qutblarga tomon kattalashib boradi va magnit qutbida 90⁰ ga yetadi.
Magnit maydonining o‘zgarib turishiga magnit bo‘roni deyiladi. Magnit bo‘roni yer sharining ichkarisidan va koinotdan keluvchi kuchlar ta’sirida paydo bo‘ladi. Ko‘pincha magnit bo‘ronlari quyosh va undagi portlashlar natijasida hamda boshqa osmon jismlaridan keluvchi elektromagnit to‘lkinlari bilan uzviy bog‘langan.
Yer sharining havo va suv qatlamidagi issiqlik asosan quyoshdan keladigan issiqlikning yer shari bo‘ylab har xil tarqalishidan paydo bo‘ladi. Yer shari past–baland shaklda bo‘lganligi va doimo o‘z o‘qi hamda quyosh atrofida aylanishi tufayli uning sirtini quyosh nurlari bir tekisda isitmaydi. Ko‘p yillik kuzatishlar quyoshdan keladigan issiqlik yerning qattiq qobig‘iga bir tekis o‘tib bormasligini ko‘rsatadi. Yer qobig‘ida chuqurlik oshgan sari haroratning o‘zgarishini tavsiflash uchun geotermik pag‘ona va geotermik gradiyent kabi tushunchalardan foydalaniladi.
Geotermik pag‘ona deb chuqurlik oshgan sari tog‘ jinslarining harorati 1⁰S ga oshadigan masofaga aytiladi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:
G = (H - h) / (T - t);
bu yerda: G - geotermik pag‘ona, m/⁰S;
N - harorat o‘lchangan joyning chuqurligi, m;
h –doimiy haroratli qatlamning yotish chuqurligi, m;
T –H chuqurlikdagi harorat, ⁰S;
t –havoning o‘rtacha yillik harorati, ⁰S.
Geotermik gradiyent deb, har 100 metr chuqurlikda haroratning o‘sishiga aytiladi, geotermik pag‘ona va geotermik gradiyent orasidagi bog‘liqlik G = 100/ G munosabat bilan ifodalanadi.