O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti neft va gaz fakulteti neft va gaz ishi asoslari fanidan

1.3.2 Neft va gaz hosil bo‘lishining organik nazariyasi

Neft va gazning organik yo‘l bilan hosil bo‘lishining geologik isboti ularni yer qobig‘ida yotish sharoitlariga va tarqalish qonuniyatlariga asoslangan. Shu paytgacha ma’lum bo‘lgan neft va gaz konlarining 99,9% i cho‘kindi tog‘ jinslari qatlamlari bilan bog‘liqligi neftni organik yo‘l bilan hosil bo‘lganligini isbotlovchi dalillardan biridir. Geologik davrlar mobaynida hosil bo‘lgan cho‘kindilarda organik moddalarning to‘planishi bilan ko‘mir va neftni hosil bo‘lishi genetik bog‘liqligini shubhasiz aks ettiradi.

Organik geokimyo va ayniqsa biokimyo fani uglevodorodlarning molekulyar tarkibini o‘rganib, organik nazariyaning (to‘liq tasdiqlagan) g‘olibligini isbotlab berdi. Hozirgi zamon farazlarga ko‘ra neft genetik nuqtai nazardan yer qobig‘ida birinchi manbai organizm qoldiqlari bo‘lgan sapropel tipidagi organik birikmalardan hosil bo‘lgan suyuq mahsulot hisoblanadi.
Neft hosil bo‘lishi ahamiyatga molik darajada pasayish bo‘lib o‘tgan havzalarda cho‘kindi hosil bo‘lishi bilan chambarchas bog‘liq va uzoq davom etadigan ko‘p pag‘onali jarayon. Neft har xil vaqt oralig‘ida hosil bo‘lgan komponentlardan tashkil topgan. Uning tarkibidagi aksariyat kimyoviy birikmalar tirik organizmlar tanasida mavjud bo‘lgan; ular «yosh» mikroneftning avlodi bo‘lgan va uning «shakllanish» davrida ham saqlanib qolgan. Neftning tarkibidagi (uyumda) bunday biokimyoviy relektlar uning og‘irlik qismini bir necha foizini tashkil qiladi. Ular neftdan oldin hosil bo‘lgan.
Birlamchi va ikkilamchi generasiyaning biokimyoviy relektlarini avval hosil bo‘lgan yotqiziqlarining yoshi bilan taqqoslash mumkin. Neftning asosiy qismi neft hosil qiluvchi qatlamlar to‘plangandan ancha keyin vujudga keladi.
Neft va gaz hosil bo‘lishining biogen nazariyasi haqidagi zamonaviy tasavvur quyidagicha: cho‘kindilarda tarqoq holatda to‘plangan organik moddalarning uglevodorodlari va organik moddalarning o‘zi ham birinchi bosqichda biokimyoviy jarayonlarning va mikroorganizmlarning ta’siriga uchraydi. Cho‘kindilar chuqurlashib borishi bilan, uglevodorodlarning ichki kimyoviy energiyasi ta’siri va yer qobig‘ining issiqlik oqimi kuchayib uglevodorodlarning generasiyalanish jarayoni faollashadi va natijada neft hosil qiluvchi yotqiziqlardan kollektorlarga o‘tadi. Turli ichki va tashqi energiya manbalari ta’siri ostida uglevodorodlar erkin yoki eritma holatida kollektorlar yoki darzliklar bo‘ylab siljiydi va tutqichlarni to‘ldirib uyumni hosil qiladi.
1990 yillarga kelib neft va gazning paydo bo‘lishi to‘g‘risida chop etilgan ilmiy asarlar, maqolalar va ma’lumotlar tahlili hamda dunyo neft-gazli o‘lkalarining shakllanishini geodinamik nuqtai nazardan o‘rganish asosida A.A. Obidov neft gazning hosil bo‘lishidagi miksgenetik nazariyani ilgari surdi.
Unga ko‘ra, neft va gazning hosil bo‘lishida asosiy manba tarqoq organik moddalar bilan bir qatorda yer po‘stining chuqur qatlamlaridan yuqorida joylashgan cho‘kindi jinslar tomon harakatlanayotgan turli gaz va suyuq moddalar bo‘lib, ular ta’sirida cho‘kindi jinslardagi organik moddalardan uglevodorodlar hosil bo‘ladi deb hisoblanadi.
O‘zbekiston hududida neft va gaz hosil bo‘lishining miksgenetik farazi quyidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Ma’lumki mezazoy-kaynazoy cho‘kindi qatlamlari ichida tarqoq organik moddalar ko‘p miqdorda uchraydi, o‘z navbatida ularga katta chuqurlikdan kelayotgan flyuidlar ham ta’sir etadi. Yer po‘stidagi issiqlik oqimining katta chuqurlikdan chiqib kelayotgan flyuidlar bilan o‘zaro o‘rin almashinishlari natijasida o‘ndan ortiq anomal mintaqalar vujudga keladi. Ularga markaziy Qizilqum, Buxoro–Xiva regionlaridagi faleorift tizimidagi yuqori haroratli issiqlik oqimi, Surxondaryo megasinklinalidagi Boyangora maydoni, Farg‘ona tog‘lararo botig‘idagi Adrasman-Chust anomalligi va boshqa shu kabilarni misol keltirish mumkin. Markaziy Qizilqum anomalligida metan–vodorod emonasiyasi (radioaktiv nurlanishda vujudga keladigan gaz mahsulotlari) tajriba asosida aniqlangan. Issiqlik oqimi zichlik qiymatiga va anomal mintaqalar maydonining katta-kichikligiga qarab, boshqa joylarda katta chuqurlikda ularga mos keluvchi emonasiya mahsulotlarining hosil bo‘lishini taxmin qilish mumkin. Bunday anomaliyalar ta’sirida bo‘lgan mintaqalarda juda yirik neft va gaz konlarining joylashganligi A.A. Obidov fikricha meksgenitik farazning asosliligini tasdiqlaydi.
Yuqorida qayd qilingan ma’lumotlarga asoslanib A.A.Obidov neft va gazlarning bunday yo‘l bilan hosil bo‘lishini quyidagicha izohlaydi:
1) neft va gazning miksgenetik hosil bo‘lishida yerning gazsizlanishi (digazasiyasi) dan chuqurlikda paydo bo‘lgan flyuidlar va tarqoq organik moddalar boshlang‘ich ashyo hisoblanadi;
2) o‘ziga xos termobarik sharoitli issiqlik oqimi va flyuidlar harakatlana oladigan kanallari bo‘lgan cho‘kindi havzalar miksgenetik yo‘l bilan hosil bo‘lishida chuqurlikdagi flyuidlar oqimi ta’sirida sodir bo‘ladigan reaksiyalar tizimi organik moddalarning parchalanish jarayoniga mos keladi. Ba’zi olimlar okean tubida uglevodorodlarning hosil bo‘lishini miksgenetik farazga yaqin qilib izohlaydi. Tinch okeanidagi Tonga va Kermadek vulqon orollari yaqinida ko‘p miqdorda to‘plangan uglevodorodlarni o‘rgangan K.A.Kleshchev (1996 y) okean tubida bo‘ladigan vulqon jarayonlari va gidrotermal oqimlar ta’sirida uglevodorodlar hosil bo‘lishi mumkinligini asosladi. Shu sababli vulqon jarayonlari tez-tez qaytarilib turadigan okean tubi neft va gaz paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan istiqbolli maydon hisoblanadi. Shuningdek izotopli tekshiruvlar biokimyoviy gazlar tarkibidagi vodorod va uglevodorodlarning yengil izotoplari tabiiy sharoitda katta chuqurliklarda uchrashi mumkinligini isbotlandi. Masalan, Kaspiy bo‘yi botig‘ining tuz osti yotkiziqlarida hosil bo‘lgan neft-gaz-kondensatli konlarga katta chuqurlikdan chiqib kelib, qatlamlarga singayotgan uglevodorodli flyuidlarning o‘ziga xos xususiyatlarini (B.M.Valyayev, 1997 y) aniqladi. YA’ni, ko‘pgina konlarda geologik kesim bo‘yicha uglevodorodlar tarkibinining o‘zgaruvchanligi, qatlam o‘ta yuqori bosimining keskin o‘zgarishi, dizyuktiv buzilishlarning quyuqlashuvi, flyuidlarning suqilib kirishi kabilaar oqibatida qo‘shimcha g‘ovakliklar va ikkilamchi saqlagichlar paydo bo‘ladi.
Yuqoridagi nazariyalardan ko‘rinib turibdiki, neft va gazlarning hosil bo‘lishi to‘g‘risida turli farazlar mavjud. U yoki bu farazning qanchalik haqiqatga yaqinligini chuqur tadqiqotlar asosida isbotlash lozim.