O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Caenorhabiditis elegans
nematodalari juft nukleotidlarga ega bo`lgan (1998) 
Arabidopsis o`simligining 8·10
7
juft nukleotidlarga ega bo`lgan va drozofilaning 
1,75·10
8
(2000) juft nukleotidlari o‗lchamli genomlari sekvenirlandi. 
-
Halqaro konsortsium (IHGSG) va Celera Genomics (2001-yil xususiy 
firmasi tomonidan inson genomi to`liq sekvenirlangan genom o`lchami 3,2·10
9
juft 
nukleotidlarni tashkil qilgan. 

---

[19] 
-
2,2·10
9
juft nukleotid o`lchamiga ega bo`lgan sichqon genomi (2002) va 
neandertal genomi to`liq sekvenlandi (2006).
Hozirgi kunda mingga yaqin tur organizmlarning genomlari sekvenirlangan. 
Asosiy e‘tibor patogen xususiyatlarga ega bo`lgan bakteriya va viruslarning genom 
strukturasini aniqlashga qaratilgan. Turli xil organizmlarni genomini sekvenirlash 
natijasida olingan ma‘lumotlar ularni tizimli saqlash va bu qatorlar uchun 
ma‘lumotlar bazasini yaratishni keltirib chiqardi. Molekulyar genetika va genomika 
yutuqlari massiv ma‘lumotlarini saqlash va qayta ishlash texnik sharoitlarining 
yaratilmaganda amalga oshishning iloji bo`lmas edi. 
Sekvenirlangan DNK nukleotidlar qatorining birinchi yaratilgan elektron 
bazasi LOS ALAMAS DNA DATABASE (1980) edi. Keyinchalik genetik ketma-
ketliklarning boshqa ma‘lumotlar bazalari yaratildi va ular internetda o`z 
manzillariga egadir: 
-
Gen Bank (AQSH 1982)
-
EBL DATA LIBRARY yevropa (1980)
-
EMBL Nukledite Sequence DATABASE yevropa (1994)
-
DNA DATA BANK Oƒ Japan Yaponiya (1986)
-
INTERNATIONAL Nukleotide Sequence DATABASE 
-
SWISS PROT Aminokislotalar ketma- ketligining yirik ma‘lumotlar bazasi
-
WIT (WHAT IS THERE) integreyted genomiks interkoporayshn (AQSH 
Chikago) kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo`lib genomlar nukleotidlar 
ketma-ketligi qiyosiy takrorlashda va xromosoma ketma-ketliklarida metabolizm 
konstruksiyalash ishlarini qayta o`tkazishda ishlatiladi. 
-
NUMBIO RFA molekulyar genetika ITI tomonidan inson biologiyasi 
bo`yicha ma‘lumotlar bazasi hisoblanadi.
-
Gene Express kompyuter tizimi juda ko`p dasturlar va ma‘lumotlar bazasini 
o`z ichiga oladi. Bu ma‘lumotlar transgen o`simliklar yaratishda ishlatiladi. Ushbu 
kompyuter tizimi RFA sitologiya va genetika institutida ishlab chiqilgan.
Ilmiy adabiyotlarida genomika bo`yicha turli xil iboralar (atamalar) ishlatiladi.

---

[20] 
Bioinformatika biologiyasi -
In siliko
biologiyasi, hisoblash biologiyas, 
bioinformatika, kabi iboralar bo‗lib, bu sohalar o`rtasida chegaralarini olib tashlash 
ehtiyoji tug`iladi. 
Bioinformatika – ma‘lumotlar nazariyasining tezkor rivojlanayotgan bo`limi 
bo`lib, ushbu fan ma‘lumotlar yaratish qulay kompyuter grafiklar, shuningdek 
ketma-ketliklar tahlili uchun dasturlarning matematik uslublarini va fazoviy 
tuzilmalarini ishlab chiqarishga qaratilgan. 
Bionformatika maqsadi biologik tizimlar va ular elementlarini tuzish va 
matematik modellarni tahlil qilish, shuningdek, biologik bilimlarni ishlatishning eng 
samarali shakllarini ishlab chiqish hisoblanadi.
Bionformatikada maxsus bo`lim mavjud bo`lib, kompyuter genomikasi deb 
ataladi. Kompyuter matnlarini ochib berish DNK (RNK) nukleotidlar ketma-
ketligini saqlaydi. 
Metabolonomika (proteomika) bioinformatika bir bo`limi bo`lib hujayraning 
metabolizmi tuzilishining prinsipial ta‘riflarini va genom tomonidan uning 
boshqarilishini tadqiq qiladi. Uning vazifalariga metabolizmning ma‘lum dinamik 
strukturasini aniqlash va modellash hujayrada mavjud bo`lgan fermentlarning 
boshqarilishi 
orqali 
ta‘minlash, 
bu 
strukturalarning 
mavjud 
bo`lishini 
ta‘minlaydigan genom funksiyasini ta‘minlaydi. 
In Siliko biologiyasining yoki hisoblash biologiyasining vazifalariga 
makromolekulalar tizimi dinamikasi tahlili molekulyar genetik tizimlar va 
jarayonlar butun organizmlar va hujayralar funksiyasining matematik modelini 
ishlab chiqish, ya‘ni genomika va proteomika ishlanmalarini birlashtirish kiradi.
1998-yildan boshlab Germaniyada hisoblash molekulyar biologiyasi bo`yicha 
halqaro ―
In siliko biology
‖ ilmiy jurnali nashr etiladi.
Elektron internet nashrini Bioinformation systems E.V. (Braunshteyn) bosma 
nashrini esa IOS Press tayyorlaydi. 
Struktur genomikada genetik testlarning tahlilida nazariy informatsion uslub 
qo`llaniladi. Genetik testlar kompyuter dasturlari bilan o`xshashligini ko`rsatadi 

---

[21] 
masalan boshlangich belgilar mavjudligi (promoter) va oxirgisi transkripsiya 
jarayonlarining dasturlarining sikl belgilari mavjuddir.
Dasturlarda genetik matnlarning kompyuter tahlilidagi vazifalari belgilab 
berilgan: 
1.
Gomologiyalarni qidirish va genetik matnlarni tahrirlash, ko`p marotaba 
tahrirlash; 
2.
Genetik matnlarni statistik tahlil qilish, takrorlanadigan ketma-ketliklar 
strukturasini va ketma-ketliklar belgilarini modulini ishlab chiqishni genom 
segmentatsiyasini tadqiq qilish; 
3.
Genlar kodlanadigan qismlarini va ochiq ramkalarini sanashni bashorat 
qilish. (Inglizcha OPEN FEADING ƒrame ORF); 
4.
Funksional signallarni funksional saytlar va boshqaruvchi qismlarni bashorat 
qilish ; 
5.
RNK ikkilamchi strukturasini va translyatsiya signallarini tahlil qilish; 
6.
Oqsillar aminokislotalar qatorlarini tahlil qilish. Aminokislotalar qatoriga 
ko`ra globulyar oqsil domenlari va funksional saytlarini ikkilamchi strukturasini 
bashorat qilish.