O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Ishlab chiqarish va savdo sohasi bu: 
-Iste’molchiga zarur bo‘lgan tovarni yaratish va ishlab chiqarish 
qobiliyati (tovar siyosati). 
-Tovarga iste’molchini jalb eta oladigan qiymat bera olish qobiliyati 
(narx siyosati). 
-Tovarni iste’molchi uchun imkoniyatli qila olish qobiliyati (savdo 
siyosati). 
Iste’molchilarga axborot berishga yo‘naltirilgan kommunikativ 
soha: 
- Reklamani. 
- Xususiy savdoni. 
-Jamoatchilik bilan aloqalarni. 
- Savdoni rag‘batlantirishni yaratadi. 
Mutaxassislarning baholashlaricha, korxonalar tomonidan mar-
keting sohasidan hozirda juda sust foydalaniladi: analitik – 30 %, ishlab 
chiqarish va savdo – 45 %, kommunikativ – 29 %. 
Marketingni tashqi sohasi rivojlanish bosqichlarini ham quyidagicha 
ajratish mumkin: 
-marketing taqsimlash vositasi sifatida; 
-sotish vazifasi sifatida marketing vazifalarini tashkiliy jamlash; 
-marketingni mustaqil xizmatga ajratish; 
-marketing korxonaning asosiy vazifasi sifatida. 
Marketing taqsimlash vositasi sifatida shuning bilan tariflanadiki, 
bu bosqichda tovarlarni sotish muammo emas, shuning uchun marketing 
bu bosqichda sotish vazifalari bilan cheklanadi. Marketing faoliyatining 
bunday tashkiliy tuzilmasi AQSh va Germaniyada 50-yillarning o‘rta-
larigacha mavjud bo‘lgan. 
Sotish bilan bog‘liq muammolar va marketingning ahamiyatini 
yaxshi tushunish muhim tashkiliy o‘zgarishlarga olib kelgan, ya’ni 
sotish bo‘yicha faoliyat bitta rahbar ixtiyoriga o‘tgan, bunday tuzilma 
50-yillardagi Amerika va 70-yillargacha Germaniya uchun xos bo‘lgan. 

---

87 
Marketing faoliyati rivojlanishining uchinchi bosqichi korxonaning 
boshqa xizmatlari bilan teng huquqli bo‘lgan marketing ixtisoslashgan 
xizmatining paydo bo‘lishi bilan tariflanadi. Bunday xizmat mahoratni 
rejalashtirish va rivojlantirish, narxini tashkil qilish, mahsulotning tashqi 
ko‘rinishi, idishi va nomi haqidagi masalalarini hal qiladi. Shuning bilan 
birga har bir bo‘lim o‘z manfaatlarini o‘ylaydi, shu sababli ularni tashkil 
etishda eng muvofiq kombinatsiyalari yo‘q va marketingning ahamiyati 
ham uncha katta emas. 
Korxona marketing talablarini mo‘ljal qilib faoliyatning boshqa 
sohalarini qamrab olishi keyingi bosqich bo‘ladi, ya’ni marketingga 
asosiy vazifa sifatida qaraladi. Shuning uchun barcha bo‘limlar 
marketing xizmatiga bo‘ysunadi. Lekin amaliyotda teskari holatlar ham 
uchrab turadi. Masalan, ayrim Germaniya va AQSh kompaniyalarida 
maxsus marketing bo‘limlari qisqartirilib boshqarish tizimidan chiqa-
rilgan.
Marketing korxona (firma) faoliyatiga to‘liq holda yoki qisman 
integratsiyalashuvi mumkin. Qisman integratsiyada marketing firmaning 
turli huquqiy xizmat ko‘rsatishini bildiradi. To‘liq integratsiyada 
marketing asosiy funksiya hisoblanadi. Mamlakatimiz va xorij tajribalar 
shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik korxonalar rivojlanishning uchinchi 
bosqichida turibdi. To‘liq integratsiya - ko‘proq umumiy ehtiyoj tovar-
lari sohasidagi Amerika korxonalarida qo‘llanilgan. Korxonada mar-
ketingni rivojlanishi qabul qilinayotgan qarorlar birligini ta’minlovchi 
uslubiy hujjatlarni ishlab chiqish, marketing vazifalarini bajarish 
bo‘yicha bo‘linmalar faoliyatining o‘zaro aloqalari va muvofiqlashuvini 
talab qiladi. Bu o‘z navbatida, kompleks maqsadli guruhlarni matritsali 
tashkil qilish va yaratish yordamida marketing tizimini tatbiq etishning 
keyingi bosqichiga o‘tishga imkon beradi. Shu bilan birga ta’kidlash 
kerakki, korxonada marketingni tatbiq etish avvalo ma’lumotlarni 
yig‘ish, ishlab chiqish va jamlash tizimini, ya’ni marketing axborot 
tizimi (MAT)ni tashkil qilishini talab qiladi.
Korxonada marketingning ichki sohasi o‘sib borish ahamiyati uning 
tashkiliy tuzilmasida o‘z aksini topadi. Marketingni boshqarish – tovar 
va xizmatlarga bo‘lgan talabni oshirish, foydani ko‘paytirish uchun 
bajariladigan rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat, 
audit va rag‘batlantirish funksiyalari majmuyidan iborat. Marketingni 
boshqarish marketing faoliyatini intensivlashtirsh vositasi va falsafasi 
sifatida ko‘rilib, uning maqsadi sotuvni tashkil etish va rag‘batlantirish 

---

88 
emas, balki firma tovar va xizmatlariga raqobatli bozor sharoitida talabni 
boshqarishdir. F.Kotler fikricha, marketingni boshqarish –firma oldida 
turgan maqsadga yetish uchun kerakli vaqtda, kerakli darajada firma 
tovarlariga talabni shakllantirishdir. J.J.Lamben esa bu tushunchaga 
xaridorlarning yangi talablarini shakllantirish va rag‘batlantirish, deb 
tarif bergan. Marketingni boshqarish bozorda firmalarning raqobat 
ustunligini ta’minlash va shakllantirish uchun yo‘naltirilgan faoliyat 
bo‘lib, u o‘z ichiga quyidagi tahlil turlarini oladi. 
1.
Tashqi muhit tahlili. 
2.
Vaziyatli tahlil. 
3.
Bozor istiqbolini belgilash. 
4.
Korxona imkoniyatlarini aniqlash. 
5.
Bozordagi maqsad va strategiyani ishlab chiqish. 
6.
Konkret vaziyatda korxonaning marketing maqsadlarini 
rejalashtirish. 
7.
Marketing – miks rejasini ishlab chiqish. 
8.
Marketing rejasini amalga oshirish, tashkil etish, boshqarish, 
nazorat va natijani baholash. 
Shunday qilib, marketingni boshqarish ijtimoiy-iqtisodiy tizimning 
turli iyerarxik boshqaruv pog‘onasida marketingning funksional va 
institutsional faoliyatini integrallashgan, ya’ni bir-biriga chambarchas 
bog‘langan holda boshqaradi.