oqsoqol
(sardor) saylab
olishgan. Bu guruh «
jamoa
», uning oqsoqoli esa «
qori jamoa
» deb
nomlangan. Darsni boshlash uchun oqsoqol mudarrisning huzuriga
borar va undan mazkur guruh bilan mashg’ulot o’tkazish uchun izn
so’rardi.
Qizlar maktabi va unda ta’lim mazmuni.
Masjid va
xonaqohlar qoshida ochilgan maktablarda faqat o’g’il bolalar
o’qitlgan. Qiz bolalar o’z davrining o’qimishli ayollari tomonidan
uylarida ochilgan maktablarda o’qitlgan. Ayol muallimani o’lkaning
turli hududlarida “otnoyi”, “otnbibi”, “bibiotn”, “bibixalifa” deb
ataganlar. Qizlar maktabi o’g’il bolalar maktablariga nisbatan ancha
kam bo’lgan, ko’p hollarda maktabdorlarning, imomlarning xotnlari
maktabdorlik qilgan. Qizlar maktabi haqida K.E.Bendrikov
“Turkistonda xalq maorifi tarixidan ocherklar” asarida quyidagilarni
yozadi: “Qizlar ishqiy maktublarga berilmasinlar deb, qizlar
maktabida yozuvga o’rgatlmagan”. Professor U.Dolimovning
fikricha, bu so’zlar haqiqatdan ancha yiroq. O’zbek xalqi –
o’tmishda eng ko’p shoiralar etshtrgan xalq, agar yozuvga
o’rgatlmaganida edi, podshohlar saroyiga mansub bo’lgan
Gulbadanbegim, Zebunisobegim, Nodirabegimlarni qo’ya bering,
XIX asrning o’zida Uvaysiy, Mahzuna, Dilshodi Barno,
Muazzamxon, Muattarxon, Anbar otn, Qamarniso, Nozimaxon kabi
o’nlab mashhur shoiralar qaerdan etshib chiqqan?!
O’rta Osiyoda faoliyat yuritgan qizlar maktabining yirik
namoyondalaridan biri – Jahon Otn Uvaysiydir. O’zining butun
faoliyat davomida xalqimiz orzu-umidlarini ro’yobga chiqarishga
harakat qilgan Jahon otn xalqimizning oqila qizlarini tarbiyalash,
go’zal hayotga erishishning birdan-bir yo’li deb o’ylab, o’zining
butun umrini yosh qizlarga talim-tarbiya berish bag’ishladi.
O’z maktabida qizlarga boshlang’ich talim berar ekan, Jahon Otn
ularning zehnini o’strishga katta ahamiyat beradi. Otn o’z
shogirdlariga savod o’rgatbgina qolmay, ular orasidan iqtdorli
qizlarni tanlab sharq sheriyat bilan tanishtradi. Qizlarni nazm
bo’stoniga etaklaydi.
Atoqli zullisonayn shoira Dilshodi Barno 50 yildan ortq
muallimalik qilib, qizlarga xat-savod o’rgatdi, tabi nazm qizlarga
sheriyat ilmidan dars berdi.
Dilshod o’z maktabida yosh qizlarni tarbiyalar, ularga xat-savod
o’rgatar va ularni chuqur bilim egasi qilib chiqarishga intlar edi. Shu
bilan birga, yosh istedodli qizlarga o’zbek, tojik mumtoz adabiyot
namoyondalarining asarlarini ham o’rgatar va ularni nafosat ruhida
tarbiyalab, o’z zamonasining ilg’or kishilari qilib etshtrishga harakat
qilgan.
Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” asari – husnixatga
doir dastlabki qo’llanma sifatida.
Munis o’z davrining etuk
murabiy shoiri sifatda bolalarning savodxonligini va husnixatni
yaxshilash yo’lida ko’p izlanadi va yoshlarga husnixatdan talim
berib, “bilgancha surib qalamni har yon, talim ishin aylar erdi oson”
deydi. “Bilimning eshigi alifbe” deganlaridek, Muis ham talimdagi
muvaffaqiyatlarning garovi savod ekanligini tushungan va shuning
uchun “umumiy arqom” yozuv ilmini yaratshga bel bog’lagan.
Munisning “Savodi talim” asari ana shu tarzda 1804 yil 6
dekabrda vujudga keladi. Mazkur risola nazariy malumotlar va
mashqlarni o’z ichiga olgan. Risola ikki qismdan tarkib topgandir. U
“Savodi talim”ning nazariy qismida o’zigacha mavjud bo’lgan
bolalarga xat-savod o’rgatuvchi risolalarning barcha nuqson va
kamchiliklarni ochib tashlaydi va eski risola bilan o’zi yaratayotgan
risolani bir-biri bilan taqqoslab, eski risolaning o’sha kungi
talablarga javob bera olmasligini ilmiy-nazariy jihatdan asoslab
beradi. Risolaning ikkinchi qismida arab alifbosidagi har bir
harfning yozilish uslubini marifiy-didaktk nuqtai nazardan sodda
qilib tushuntrishga harakat qiladi.
Muhammad Sodiq Qosh-g’ariyning “Odob as-solihin” asari
– yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni yorituvchi manba.
Muhammad Sodiq Qoshg’ariyning “Odob as-solihin” (“YAxshi
kishilar odobi”) asari kundalik turmushimizda har kuni har daqiqada
bilish zarur bo’lgan turmush odobiga oid xulq-odob qoidalarining
majmuidir. Asar turkiy tlda yozilgan bo’lib, muqaddima, ett bob va
xotmadan iborat.
Asarning muqaddimasida uning maqsadi sifatda insonga yaxshi
xulq egallashi zarurligi takidlanadi va u odob qoidalarini egallab
olmasa va yaxshi xulq bilan odobli va toza bo’lmasa, nafaqat o’ziga,
balki butun dunyoga yomonlik tarqatadi, deydi va quyidagi
masnaviyni keltradi:
Adabsiz na o’zi uchun yomonlik qiladi,
Balki butun dunyoga o’t qo’yadi.
“Odob as-solihin” asarida bayon etlgan botniy va zohiriy
qoidalar:
1. Salomlashish va ruxsat so’rash odobi.
2. Muloqot odobi.
3. Uxlash va yo’l yurish odobi.
4. Suhbatlashish odobi.
5. Er-xotn odobi.
6. Tozalik qoidalari.
7. Mehmon kutsh odobi.
8. Ziyofat va ovqatlanish odobi.
9. Safar qoidalari.
1.
O’rta Osiyoda qanqay xonliklar mavjud bo’lgan?
2.
O’rta Osiyoda xonliklar davrida qanday ta’lim muassasalari
faoliyat ko’rsatgan?
3.
O’rta Osiyoda xonliklar davrida qurilgan qanday madrasalarni
bilasiz?
4.
O’rta Osiyoda qizlar maktabini ochgan qaysi otinlarni bilasiz?
5.
Tarix fanidan olgan bilimlaringizga asoslanib, madrasalardagi
o’qitish tizimi haqida qanday fikrlarni bayon eta olasiz?
6.
Quyida keltirilgan jadval bilan tanishing va ko’rsatilgan
ta’lim muassasalaridagi o’qitish mazmunini qisqacha bayon eting;
Boshlang’ich
maktab
Qorixona Daloilxona
Qizlar
maktabi
Madrasalar
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
VII BOB. XVII ASRDAN XIX ASRNING YARMIGACHA
TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR RIVOJI
XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.
O’lkani Rossiya imperiyasi bosib olgandan so’ng 1870 yillarda
qizlar talimi bo’yicha bazi malumotlar mavjud. Turkistonda shahar
va qisman qishloqlarda qizlar uchun boshlang’ich maktablar ham
mavjud bo’lgan. Qishloq joylarda qizlar maktabi juda kam hollarda
uchrar edi. Bazi hududlarda 100 ta maktabga bitta qizlar maktabi
ham to’g’ri kelmas edi. Biroq bazi shaharlarda qizlar maktablarining
soni o’g’il bolalar maktablarining chorak qismiga teng kelgan.
Toshkent rus qo’shinlari tomonidan egallangan paytda shaharning
bazi qismlarida qizlar maktablari va o’quvchilari soni o’g’il bolalar
maktablarining ½ qismiga to’g’ri kelgan va ularda o’quvchilar soni
nisbatan kam bo’lgan.
A.P.Xoroshkin va Toshkent shahrida yashovchi mullalarning
xabar berishicha, 1864 yilda ruslar bilan bo’lgan urush uchun soliq
joriy etsh bo’yicha ro’yxatga olish o’tkazilganda, 8000 ming nafar
o’quvchi bolalar, 4000 nafar o’quvchi qizlar qayd etlgan. Birgina
Sebzor dahasida 25 nafar o’g’il bolalar va 15 nafar qizlar,
Shayxontohur dahasida esa 20 ta o’g’il bolalar va 10 ta qizlar
maktablari mavjud bo’lgan. Otnbibi maktabida o’quvchi qizlar bilan
birgalikda o’g’il bolalar ham birga talim olgan hollari ham bo’lgan.
Qizlar maktablaridagi mashg’ulotlarda asosan fors-tojik va turkiy
tldagi asarlar o’rgatlgan. Ushbu talim muassasalarida “Talimi
bayonot”, “Muosharat odobi”, “Tarbiyali xotun” va boshqa Sharq
axloqiy madaniyatni o’z ichiga oluvchi fanlar o’qitlgan.
A.P.Xoroshxinning 1876 yildagi malumotga ko’ra, qizlar 7-11
yoshdan o’qitlgan, 11-15 yoshdan esa tkuvchilikka o’rgatlgan.
Bundan shu narsa kuzatladiki, qizlar maktablaridagi talim dasturlari
o’g’il bolalar maktablari dasturlariga nisbatan kam qamrovli
bo’lgan.O’rta Osiyoda o’g’il va qiz bolalar birga talim oluvchi
aralash
maktablar
bo’lganligi
haqida
malumotlar
deyarli
uchramaydi. 1906 yil Kaspiyorti viloyati maktablarining ahvoli
haqida malumot bergan N.P.Ostroumov turkmanlar orasida, bazi
joylarda o’g’il va qiz bolalar birga talim oluvchi maktablar mavjud
bo’lganligi, ularda atgi ikki yoki uch yil davomida talim berilishi
haqida malumot beradi.
Mustamlakachilik tzimini o’rnatlishi va o’lkada rus aholisi soni
o’sib borishi bilan rus tlida so’zlashuvchi aholi qizlarini talimiga
bo’lgan ehtyoj o’sib bordi. Qizlar uchun gimnaziya, Mariin bilim
yurtlari kabi talim muassasalarini tashkil etldi va mazkur
maskanlarda mahalliy aholi vakillarini talim olishlariga imkon
berilishi kam miqdorda bo’lsada, qizlar talimiga ijobiy tasir o’tkazdi.
XIX asr 70-yillarida Toshkent va Chimkentda qizlar uchun bo’lim
hamda hunarmandchilik sinflari, Kazalinskda qizlar uchun
yakshanba sinflari bo’lgan boshlang’ich bilim yurtlari tashkil etldi.
Ushbu bilim yurtlarining barchasi muayyan rejalarsiz, asosan,
o’lkadagi rus aholisining talim olishga bo’lgan ehtiyojini qondirish
maqsadida tashkil etlgan edi.
Chor Rossiyasining ta’lim siyosati.
Yerli xalqning aksariy
qismi, ba’zi rusparast boy-zodagonlarni hisobga olmaganda, o’z
bolalarini rus-tuzem maktablariga berishning oqibatlaridan cho’chir
edi. Bu maktablarda birinchi navbatda pravoslav mahzabinig
asoslari, rus tili, podshoni ulug’lovchi madhiyalar o’rgatilgani uchun
mahalliy xalq bu ochiqdan-ochiq dinbuzarlikdan qochib o’z
farzandlarini rus-tuzem maktablariga bermasdi. Buni o’z vaqtida
Sirdaryo viloyatidagi rus maktablarini taftish etgan chor amaldori
N.K.Smirnov ham qayd etgan edi. U ruslashtirishga yo’naltirilgan
ta’lim siyosatining muvaffaqiyatsizligi sabablarini quyidagicha
izohlaydi va yozadi:
- yerli aholining shaharlardagi rus maktablarining qabul
qilmaganligi sababi ularning dasturlarida musulmoncha savod
darslari yo’qligi, darslar bolalar uchun tushunarsiz bo’lgan rus tilida
olib borilishi va o’qituvchilarning mahalliy tillarni bilmasligi;
- (rus) bolalariga pravoslav dini asoslarini musulmon bolalar
huzurida o’rgatish.
Shuningdek, ruscha xat-savod oddiy turkistonlikka foyda
keltirmas edi, chunki o’lkaning musulmon aholisi barcha narsani -
xatlar, hisob-kitoblar va boshqa yozishmalarni mahalliy tilllarda va
arab yozuvida amalga oshirar, musulmoncha xat-savodli kishi
bunda, tabiiy, ko’proq yutar edi.
Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi
uchun rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi.
O’rta asr
musulmon maktablarini isloh qilishdan bosh tortgan chorizm, ruslar
o’rnashgan erlarda ochilgan rus maktablarini Turkistonda maorif
sohasida o’z siyosatning quroli qilib olishga harakat qildi
(Toshkentda dastlabki rus maktabi 1866 yilda ochilgan edi). Rus
maktablariga ruslar bilan birga o’qish uchun mahalliy aholi bolalari
ham qabul qilinar edi. Turkistondagi boshlang’ich rus maktablarida
hunarga Rossiyaning Yevropa qismidagiga qaraganda, ancha
ko’proq o’rgatlar edi; bundan maqsad mahalliy aholining bolalarini
maktabga ko’proq jalb qilish edi.
Turkistonda dastlabki rus o’rta o’quv yurtlari 1870-yillardan
ochila
boshladi:
1876-yili
Toshkentda,
Verniyda
(hozirgi
Olmaotada) erlar va Xotn-qizlar gimnaziyalari. 1879-yili esa
Toshkentda o’qituvchilar seminariyasi ochildi. Gimnaziyalarga ham
erli
aholining
bolalari
qabul
qilinar
edi.
O’qituvchilar
seminariyalarida esa mahalliy aholi bolalariga 1/3 o’rin ajratlgan
edi.
1880-yillarning boshlariga kelib rus maktablarida o’qiydigan
o’zbek va tojik bolalari uchun islom dinini o’qitsh kerak, toki ota-
onalari bu maktablardan qo’rqmasinlar, degan fikr tarqalgan edi.
Turkiston mamurlari bu fikrning qanchalik to’g’ri ekanligini
tekshirishga qaror qildilar. 1884-yil 19-dekabrda Toshkentda, «eski
shahar» qismida sinab ko’rish uchun birinchi rus-tuzem maktabi
ochilgan edi. 10 yillardan keyin Toshkentda bunday maktablar soni
to’rttaga ko’paydi. Bu tpdagi maktablar o’lkadagi yirik shaharlar
hamda qishloqlarda ham tashkil etla boshladi. O’lkada rus, rus-
tuzem maktablari ilk bor XIX asrning 70-yillarida yuzaga kelgan
bo’lsa, 1904-yilga kelib ularning soni 57 taga etdi.
Rus-tuzem maktablarida o’quvchilarga rus muallimi rus tlini
hamda arifmetkani va boshqa fanlarni o’rgatar, buning uchun o’qish
vaqtning yarmi ajratb qo’yilgan edi. O’qish vaqtning qolgan yarmi
«Musulmon domla» ixtyoriga berib qo’yilgan bo’lib, u eski usul
maktablaridagidek
bolalarga
diniy
darslar
o’qitsh
bilan
shug’ullanardi.
Rus-tuzem maktablarida faqat o’g’il bolalar o’qitlar edi. Ota-
onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903-yilda
Turkiston pedagogika to’garagi, Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem
maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyat uzoqqa cho’zilmay,
ikki yildan keyin yopilib qoldi.
Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining
ochilishi.
Jadidlar harakat ijtmoiy-tarbiyashunoslik tafakkurining
alohida bir oqimi sifatda Turkistonda yashovchi xalqlar orasida
shakllandi. Turkistondagi jadid (jadid so’zi arabcha “yangi usul”,
“yangilik”, demakdir) maktablarining yuzaga kelishi mashhur qrim-
tatar arbobi Ismoilbek Gaspirali nomi bilan bevosita bog’liqdir.
1851-yilda tavallud topgan Ismoilbek Gaspirali ilg’or demokratk
g’oyalarni musulmonchilikning diniy asoslari bilan birlashtrish
yo’lida qizg’in kurash olib bordi. Turkiy xalqlarning milliy
mustaqilligi uchun kurashgan Ismoilbek Gaspirali o’z navbatda
jadidchilik oqimining asoschisi sifatida dunyoga tanildi. Ko’p
yurtlarda safarda bo’lgan Ismoilbek Gaspirali xalq taraqqiyoti
birinchi navbatda maorifga bog’liq ekanligini anglab etb,
jamiyatdagi tub o’zgarishlarni amalga oshirishni yangi usuldagi
maktab tuzishdan boshladi. Gaspirali tomonidan ochilgan yangi
usuldagi maktab tez orada shuhrat qozondi. Jadid maktablarining
ommaviy tus olishiga asosiy sabab I.Gaspirali tomonidan 1883-
yildan boshlab nashr etla boshlangan “Tarjimon” gazetasi bo’ldi.
Shu bilan birga Ismoilbek Gaspirali o’zi tashkil maktab uchun bir
qator darsliklar va o’quv qo’llanmalari ham yaratdi. Uning yangi
usuldagi maktab hayotga bag’ishlangan asarlari jumlasiga “Hujai
Subyona”, “Qirsat turki”, “Rahbari muallimin” kabi darslik va o’quv
qo’llanmalarini kiritsa bo’ladi. Gaspiralining ushbu asarlari o’quv
jarayonini tashkil etsh, darsliklarga qo’yiladigan talablar, musulmon
o’quv adabiyotda qo’llaniladigan didaktk va metodik ko’rsatmalar
bilan jadid maktablari taraqqiyotga ulkan hissa qo’shdi.
I.Gaspirali boshqa turkiy xalqlar qatori o’zbek millatdagi ijtmoiy
fikrlar taraqqiyoti va shu jumladan, haqiqiy vatanparvar o’zbek
ziyolilari, pedagoglarining kamol topishida ham o’chmas iz qoldirdi.
1893-yili Ismoil Gaspirali Turkistonga kelib, chor huqumat
amaldorlarini va Buxoro amiri Abdulahadni musulmon maktablarini
isloh qildirishga ko’ndirmoqchi bo’ladi.
Ismoil Gaspirali Buxorodan so’ng poezdda Samarqandga
borgan,
undan
Toshkentga
kelib,
Turkiston
general-
gubernatorligidagi,
amaldorlar
bilan
o’z
niyat-maqsadlarini
o’rtoqlashgan. Biroq, Toshkentda uni yaxshi kutb olishmadi,
loyihasi esa etborsiz qoldi rildi. 1893-yil 8-iyunda u yana
Samarqand orqali Buxoroga qaytb borgan va amir bilan uchrashib,
E.J.Laxzarining ko’rsatishicha, uni yangi usuldagi bir maktab
ochishga ko’ndirgan. Ikkinchi usuli jadid maktabini 1898 yilda
Qo’qonda Salohiddin domla ochdi. Shu yili To’qmoqda ham yangi
usul maktabi paydo bo’ldi. 1899-yili Andijonda Shamsiddin domla
va Toshkentda Mannon qori yangi usul maktabini ochdilar. 1903
yilda, umuman, Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid
maktabi bor edi. Bulardan 6 tasi Buxoro amirligida va 8 tasi Xiva
xonligi hududida edi.
Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy,
Abduqodir Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil
etishdagi ma’rifatparvarlik xizmatlari.
XX asr boshlarida
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi shaharlarida o’nlab
“
Dostları ilə paylaş: |