Oʻzbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Dissertatsiya ishining ilmiy yangiligi.
GIS texnologiyasi asosida model ishlab chiqildi va bu model natijasida bazaviy stansiyalarni xarajatlarini minimallashtirishga erishildi. Bu natija bazaviy stansiyalarni sonini kamaytirib, stansiyadan chiqqan signalni uzoqqa tarqatish yo’li orqali hal qilindi.
Dissertatsiya ishining asosiy masalalari va farazlari.
Ushbu ishni bajarishda tegishli elektron xaritalarni yaratish uchun GIS texnologiyalari, shuningdek, tizimli dizayn va tahlil metodologiyasi, axborotni taʻminlash va boshqaruv qarorlarini qoʻllab-quvvatlash texnologiyalari ishlatilgan.
Dissertatsiya ishining natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.
Yaratilgan Farg‘ona viloyati hudud xaritasi turli telekommunikatsiya vositalari va axborot resurslari toʻplangan fazoviy taqsimlangan tizimni tahlil qilish va ular bilan ishlash imkoniyatini sezilarli darajada kengaytiradi, xatolar ulushini sezilarli darajada kamaytiradi va bu bilan ishlash samaradorligini oshiradi.
Dissertatsiya ishining tuzilmasining tavsifi.
Quyidagilar himoyaga taqdim etiladi:

• 
  Telekommunikatsiya tizimlari va geoaxborot texnologiyalari umumiy tushunchasi;
  

• 
  geografik maʻlumotni yig‘ish, saqlash, toʻldirish va qayta ishlashning ishlab chiqilgan usullari asosida telekommunikatsiya tizimlarining ishlashini tahlil qilish natijalari (Farg‘ona viloyati telekommunikatsiya tizimi misolida);
  
• 
  tahlil natijalari asosida yaratilgan hududiy darajadagi telekommunikatsiya vositalari va axborot resurslarining geografik axborot tizimi modeli natijalari.
  

1-BOB. TELEKOMMUNIKATSIYA INFRATUZILMASINI

MONITORINGINI HOZIRGI HOLATI

1. Telekommunikatsiya tarmoqlarini monitoring jarayoni boʻyicha adabiyotlar tahlili

Har bir avlod yangi texnik vositalarni ishlab chiqishga, maʻlumotlarni hisobga olish, qayta ishlash, uzatish va saqlash tizimini takomillashtirishga intiladi. Birinchi telekommunikatsiya vositalari sifatida telegraf, telefon, teletayp, radiopriyomniklar tan olingan. 19-asrning oʻrtalari sunʼiy yoʻldosh aloqasi, kompyuter texnologiyalari va kompyuter tarmogʻidan keng foydalanish bilan ajralib turdi. Natijada, bu yangi telekommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishiga ijobiy taʻsir koʻrsatdi.
Zamonaviy dunyoni davlat chegaralari va odamlar oʻrtasidagi masofani oʻchirib tashlaydigan, mobil va videoaloqa vositalaridan foydalanishga imkon beradigan, boshqaruv, taʻlim va tijorat sohasidagi koʻplab muammolarni hal etish imkonini beruvchi telekommunikatsiya texnologiyalarisiz amalga oshirib boʻlmaydi. Har bir inson ular bilan har kuni uchrashadi, telefon qoʻng‘iroqlarini baham koʻradi, pochtani tekshiradi yoki onlayn-doʻkonlarda tovarlar sotib oladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining umumiy tushunchasi raqamli shaklda kodlangan yoki analog shaklda mavjud boʻlgan maʻlumotlarni qabul qilish, toʻplash, saqlash, qayta ishlash va uzatish imkonini beradigan usullar, jarayonlar va qurilmalar majmuasini oʻz ichiga oladi.
Tor maʻnoda telekommunikatsiya texnologiyalari deganda simlardan foydalanmasdan aloqa oʻrnatish va axborot paketlarini, shu jumladan audio va video maʻlumotlarni uzatish imkonini beruvchi dasturiy va apparat vositalari toʻplami tushuniladi.
Telekommunikatsiya texnologiyalarining turlari:

• 
  telefon aloqasi, zamonaviy telefon aloqasi analog standartdan raqamli standartga oʻtishni osonlashtiradi, shahar telefonlarini internetga ulash, analog va mobil qurilmalarni bir tarmoqqa ulash;
  
• 
  bugungi kunda uyali aloqaga aylangan radioaloqa, tarmoq ichida harakatlanuvchi telefon turli uzatuvchi qurilmalarning qamrov zonasida joylashgan;
  
• 
  uyali aloqa tizimlarini yaratish va davlat aloqa tizimlari uchun provayderlar tomonidan foydalaniladigan sun‘iy yoʻldosh aloqasi;
  
• 
  Internet telekommunikatsiya texnologiyalarining eng keng tarqalgan turi boʻlib, unda tarmoqqa ulanish simli va simsiz amalga oshirilishi mumkin.
  

Internet tarmog‘ida qoʻllanilayotgan telekommunikatsiya texnologiyalari hozir jadal rivojlanish va oʻsish bosqichidan oʻtmoqda. Har xil turdagi yangi tarmoqlar yaratilmoqda, jumladan:

• 
  kompaniyalar yoki muassasalarning mahalliy tarmoqlari, ulardagi kompyuterlar oʻrtasidagi aloqa simli va simsiz usulda amalga oshiriladi, bu tarmoqlardan foydalanuvchilar soni cheklangan. Mahalliy tarmoqlar korporativ boʻlishi mumkin, baʻzi mamlakatlarda shahar lokal tarmoqlari ham yaratilmoqda;
  
• 
  Keng tarmoqli tarmoqlar (WAN) - bu dunyoning turli mamlakatlarida joylashgan va optik tolali aloqa kanallari bilan oʻzaro bogʻlangan koʻp sonli kompyuter tugunlarining yigʻindisidir. Mahalliy tarmoqlar provayderlarning xizmatlarini ifodalovchi ushbu tarmoqlarga ulangan.
  

Internetning ishlashi tarmoq tugunlari va aloqa kanallaridan foydalanishga asoslangan. Xostlarga alohida kompyuterlar ham, IP-manzillar va domen nomlarini taqdim qiluvchi xostlar ham kiradi.
Aloqa kanallari odatda 4 turga boʻlinadi:

• 
  analog telefon tarmoqlari;
  
• 
  elektr energiyasi uzatiladigan simlar;
  
• 
  optik tolali aloqa kanallari;
  
• 
  simsiz aloqa kanallari, modem yoki sun‘iy yoʻldosh.
  

Aloqalarni tashkil qilish uchun foydalaniladigan aloqalar orasida telekommunikatsiya uskunalarining ishlashini taʻminlaydigan dasturlarni alohida qayd etish mumkin, masalan:

• 
  IP ATS;
  
• 
  routerlar;
  
• 
  kompyuterlar.
  

Telekommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlaridan foydalangan holda maʻlumotlarni uzatish uchun maxsus dasturiy taʻminot qoʻllaniladi. Ushbu dasturiy taʻminot maʻlum protokollar boʻyicha yoki barcha tarmoq tugunlarining ishini soddalashtirish va standartlashtirish, uni yagona algoritm boʻyicha qurish uchun moʻljallangan mexanizmlar boʻyicha ishlaydi.
Turli xil tarmoq telekommunikatsiya texnologiyalari quyidagi muammolarni hal qilishga imkon beradi:

• 
  maʻlumotlarni kerakli formatlarda uzatish;
  
• 
  qurilish aloqalari;
  
• 
  turli tarmoq ishtirokchilarining oʻzaro hamkorligini taʻminlash.
  

Yangi texnologiyalar orasida CRM tizimlarini ijtimoiy tarmoq imkoniyatlari bilan birlashtirgan holda tarmoq rejimida ishlash imkonini beruvchi dasturlar alohida oʻrin tutadi. Ofis, kompyuter va telefon korporativ tarmoqlarini yaratish, shuningdek, foydalanuvchilarning samarali muloqoti orqali sinergiyani taʻminlash uchun moʻljallangan tarmoq texnologiyalari sohasiga kiradi.
Davlat idoralari va tijorat korxonalariga tegishli boʻlgan axborot massivlarining aksariyati mustaqil qiymatga ega va potentsial oʻg‘rilar uchun oʻlja hisoblanadi, ular ham xakerlar, ham ichki foydalanuvchilar boʻlishi mumkin.
Maʻlumotni sizib chiqishidan himoya qilish uchun ruxsatsiz foydalanuvchi yoki maʻlumotni tarmoqqa oʻg‘irlaydigan virusning kirib borishini aniqlash va uni bloklash imkonini beruvchi murakkab dasturiy mahsulotlar ishlab chiqilgan.
Axborot xavfsizligining maxsus standartlari mavjud, ammo ular har doim ham tarmoqlarni xakerlik va maʻlumotlarni oʻg‘irlashdan himoya qila olmaydi. Faqat antiviruslardan foydalanadigan shaxsiy foydalanuvchilarning kompyuterlari va mobil qurilmalari ayniqsa zaif.
Elektromagnit nurlanishni ushlab turadigan oʻrnatilgan qurilmalar yordamida maʻlumotlarni oʻg‘irlashdan texnik vositalar yordamida kurashish kerak. Telekommunikatsiya texnologiyalari bugungi kunda asosan aloqa tizimlarini tashkil qilish uchun ishlatiladi. Ammo aloqa tizimlarining oʻzi amaliy ahamiyatga ega, bu texnologiyalar yordamida sezilarli darajada muhimroq maqsadlarga erishish mumkin, jumladan:

• 
  masofaviy taʻlim tizimini yaratish;
  
• 
  arzon ovozli telefon aloqasini taʻminlash;
  
• 
  korxonalarning axborot tizimlarini yaratish va ularni boshqaruvni optimallashtirish imkonini beruvchi kompleksga birlashtirish;
  
• 
  bank tarmoqlarini qurish;
  
• 
  davlat xaridlarini taʻminlash maqsadida elektron auktsionlar va tender savdolarini oʻtkazish;
  
• 
  masofaviy subyektlarning aloqasini amalga oshirish;
  
• 
  onlayn savdo uchun;
  
• 
  davlat va xususiy sohalarda masofadan boshqarishni amalga oshirish.
  

Telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari har kuni kengayib bormoqda. Ertaga bu sohada aloqani yanada qulayroq qilish va ishlab chiqarish jarayonlarini osonlashtirish uchun aniq nima taklif qilinishini aytish qiyin.
Yangi fan - telematikaning paydo boʻlishi axborot maʻlumotlarini masofadan uzatish imkoniyatidan foydalanish imkonini berdi. Fanning markazida telekommunikatsiya va informatikani birlashtirgan tizim yotadi. Bu mulk aloqa ishtirokchilari hududini sezilarli darajada oshirdi.
Axborot texnologiyalarining oʻziga xos xususiyati shundaki, ish jarayoni yagona mahsulot - axborotdan foydalanadi. Intellektual ishlov berish jarayoni axborot maʻlumotlarini toʻplash, saqlash va tarqatishga yordam beradi.
Milliy telekommunikatsiya kompaniyalarining siyosati, iqtisodiy ahvoli va geografik joylashuvi bank tizimida axborot uzatish texnologiyasini tanlashga taʻsir etuvchi omillardir. Zamonaviy bank aloqalari elektron imzo, hujjatlarni shifrlash orqali banklararo toʻlovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Telekommunikatsiya tizimlarining xususiy sun‘iy yoʻldosh kanallariga oʻtishi bank tizimini modernizatsiya qiladi. Bunday holda, umumiy tarmoqlarni ijaraga beradigan virtual xususiy tarmoqlardan foydalanish foydalidir.
Telekommunikatsiya xizmatlari sohasi simli, uyali aloqa, Internet-provayderlar, kabel televidenyasining eng yirik provayderlari tomonidan belgilanadi. MTS, Rostelecom, MegaFon, TransTeleCom, Er-telecom, Mintaqalararo Transittelekom va Space Communications soha yetakchilari hisoblanadi.
Bugungi kunda zamonaviy telekommunikatsiya bozori toʻyinganlik belgilarini koʻrsatishda davom etmoqda, ammo biznes operatorlari yanada rivojlanish uchun yangi joylarni qidirmoqdalar. Telekommunikatsiya texnologiyalari har bir foydalanuvchiga kerakli maʻlumotlar majmuasini oʻzi uchun qulay usulda olish, qayta ishlash va kerak boʻlganda boshqa foydalanuvchilarga joʻnatishda yordam beradi. Telekommunikatsiya har xil turdagi aloqa liniyalari orqali kompyuterlar oʻrtasida maʻlumotlarning barcha shakllarini uzoq masofalarga uzatishni oʻz ichiga oladi. Taʻrifga koʻra, maʻlumotlar fayllarini tez va qulay almashinuvi foydalanuvchilarning Internetga va tegishli maʻlumotlarni qayta ishlash dasturiga kirishini talab qiladi. Barcha zamonaviy telekommunikatsiya texnologiyalari tarmoqlardan foydalanishga asoslangan.
Tarmoq resurslari quyidagi turlarga boʻlinadi:

• 
  Uskuna (serverlar);
  
• 
  Dasturiy taʻminot (axborotni qabul qilish, uzatish va qayta ishlashni taʻminlaydi);
  
• 
  Axborot (har xil maʻlumotlar massivlarini saqlash).
  

Internetda iste'molchilarga taqdim etiladigan bir nechta xizmatlar turlari mavjud. Ulardan toʻg‘ri foydalanish uchun siz ikkita kompyuterga ega boʻlishingiz kerak, ulardan biri iste'molchi ish stantsiyasi, ikkinchisi esa tarmoq resurslari manbai boʻlgan serverdir. Barcha xizmatlarning ishi apparat va dasturiy taʻminotning mosligini taʻminlash uchun barcha kompaniyalar uchun majburiy boʻlgan qoidalar roʻyxatini oʻz ichiga olgan dastur protokollaridan foydalanishga asoslangan. Bundan tashqari, maʻlumotlarni uzatish mijoz-server dasturiga asoslanadi, bu mijozning serverdan xizmatlarni soʻrashini oʻz ichiga oladi.
Internet quyidagi xizmatlarni taqdim etishi mumkin:

• 
  Telekommunikatsiya (xabarlar, har xil turdagi va oʻlchamdagi maʻlumotlar, telekonferentsiyalar va boshqalar);
  
• 
  Axborot (foydalanuvchini qiziqtiradigan har qanday formatdagi maʻlumotlarni qidirish);
  
• 
  Konsalting (davlat resurslaridan foydalanish bilan bog‘liq har qanday masalalar boʻyicha treninglar va maslahatlar);
  
• 
  Texnik xizmatlar (uskunalar va dasturiy taʻminotni oʻrnatish va sinovdan oʻtkazish);
  
• 
  Tijorat (internetdagi barcha turdagi tijorat faoliyati);
  
• 
  Abonentlar oʻrtasida onlayn aloqa;
  
• 
  Turli veb-saytlar, ijtimoiy tarmoqlar va boshqa saytlarda reklama joylashtirish;
  
• 
  Uyali va mobil aloqa.
  

Kerakli maʻlumotlarni qidirish bir necha daqiqa davom etadi va dasturiy taʻminot ularni toʻg‘ri qayta ishlashni taʻminlaydi. Kompaniya rahbarlari uchun masofaviy ulanishda xodimlarning barcha jarayonlarini va buyurtmalarni bajarishni kuzatish mumkin boʻldi, bu esa mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirdi.
Zamonaviy telekommunikatsiya infratuzilmasining barpo etilishi raqamli iqtisodiyot rivojlanishi uchun eng muhim omillardan biri. Bu borada Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi tomonidan bir qator ishlar amalga oshirilmoqda [4].
Bugungi kunda xalqaro internet tarmog‘iga ulanishning umumiy oʻtkazuvchanlik imkoniyatini 1800 Gigabit/sekundni tashkil etib, amalga oshirilayotgan loyihalar natijasida 2022-yil yakuniga qadar 3200 Gigabit/sekundgacha kengaytiriladi. 2021-yilda maʻlumotlar uzatish tarmog‘ining oʻtkazuvchanlik qobiliyati viloyat va tuman markazlari darajasida 1,5 barobarga oshdi. Telekommunikatsiya tarmog‘ini rivojlantirish maqsadida qoʻshimcha 50 ming kilometr optik-tolali aloqa liniyalari qurilib, ularning umumiy uzunligi 118 ming kilometr yetkazildi, va buning natijasida aholi maskanlarining 67 foiziga mazkur tarmoq kirib bordi. Optik tarmoqni kengaytirish boʻyicha amalga oshirilayotgan ishlar kelgusi yillarda ham shu suratda davom ettirilishi belgilangan. Aholiga yuqori tezlikdagi internet xizmatlarini koʻrsatish qurilmalarining umumiy sig‘imi 3,6 mln.ga yetkazildi. Mobil aloqa xizmatlarini rivojlantirish maqsadida, mobil internet tezligi 1,5 barobar oshirildi va 2021-yilda 14150 ta qoʻshimcha tayanch stansiyalari oʻrnatilib, ularning umumiy soni 45890 taga yetkazildi(1-rasm).
Operator va provayderlarga Internet xizmatlari uchun tarif oʻtgan yilning shu davriga nisbatan 42,9 foizga arzonlashtirilib, 1 Mbit/s uchun 30 ming soʻmni tashkil etmoqda. Bugungi kunga kelib 95 foiz aholi maskanlari mobil internet bilan qamrab olingan, 54 foiz uy xoʻjaliklariga yuqori tezlikdagi internetga ulanish imkoni yaratilgan.
Respublikada raqamli infratuzilmani jadal rivojlantirish, shahar va qishloq hududlari oʻrtasidagi “raqamli tafovut”ni bartaraf etish hamda taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini oshirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida, vazifalar belgilab olingan. Kelgusi toʻrt yilda optik tolali aloqa liniyalarini respublikadagi barcha aholi maskanlariga yetkazib borish, barcha xonadonlar uchun yuqori tezlikdagi internetdan foydalanish imkoniyatini yaratish hamda xalqaro va davlat ahamiyatiga molik avtomobil yoʻllarini mobil internet qamrovi bilan taʻminlanadi.
Buxoro, Farg‘ona va Toshkent viloyatlarida yirik maʻlumotlarni saqlash va qayta ishlash markazlari quriladi.
Respublikada telekommunikatsiya operatorlarining raqamli infratuzilmani rivojlatirish boʻyicha ishlarini qoʻllab-quvvatlash, soliq yukini imkon qadar maqbullashtirish va imtiyozlar berish ishlari amalga oshiriladi. Olib kiriladigan telekommunikatsiya uskunalari va qurilmalarini, noutbuklarni bojxona toʻlovlaridan ozod etish, jalb qilinadigan chet el kreditlari boʻyicha Davlat kafolatini berish choralari koʻriladi. Sohada faoliyat yurituvchi tadbirkorlik subyektlariga imtiyoz va preferensiyalar berish orqali telekommunikatsiyalar sohasida raqobat muhitini rivojlantiriladi.
Davlatimiz rahbari tomonidan ushbu yoʻnalishga berilayotgan eʻtibor bir maqsadga yoʻnaltirilgan – aholiga sifatli va zamonaviy telekommunikatsiya va raqamli xizmatlarni koʻrsatish hamda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar yaratiladi.