O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini rivojlantirishning kontseptual asoslari

Pedagogika fanining tushunchalari (kategoriyasi) 
 
Har bir fanning mazmun va mohiyatidan kelib chiqadigan, uning asosiy 
tomonlarini yoritishda xizmat qiladigan va eng ko‘p ishlatiladigan asosiy 
tushunchalari bo‘ladi. Xuddi shuningdek pedagogika faning ham asosiy 
kategoriyalari mavjud.
Kategoriya – (YUnoncha: kategoriya – «ko‘rsatma» «dadil» «tushuncha») 
Pedagogik jarayonlar xususiyatlarini mohiyat mazmunini shaxs va jamiyat shaxs va 
guruh shaxs va jamoa o‘rtasidagi ta’lim va tarbiya. Manaviy marifiy axloqiy istetik 
iqtisodiy ekologik va h.k. munosabatlarini aks ettiruvchi asosiy tushunchadir. 
Kategoriya bilish jarayonlarining rivojlanishi va jamiyat tarbiya asosida paydo 
bo‘ladi. Kategoriyalar orqali inson borliqni va tevarak atrofni ijtimoiy hayotda sodir 
bo‘layotgan voqealarni o‘rganadi.
SHulardan biri va asosida «pedagogika» atamasidir («Pein» - bola va 
«agogin» - etaklamok degan manoni bildiruvchi yunoncha «paydogosni» 
so‘zlaridan paydo bo‘lgan). Buning izohi quyidagicha: eramizdan oldingi III–I 
asrlarda qadimgi YUnonistonda quldorlarni bolasini ovqatlantiradigan, sayrga olib 
boradigan, tabiat quynida o‘ynatuvchi tarbiyachi – qullarni pedagog» deb atashgan. 
Bugungi kunda kelib pedagog so‘zi keng qamrovli yangicha kasb ma’no etgan.
Pedagogikaning yana bir tugunchalardan biri «Didaktika» so‘zidir. Kadimgi 
yunonistonda quldorlarning bolasiga maktabga ta’lim beruvchi didaskal deb 
atashgan didaktika – yunoncha didaktikos so‘zidan olingan bo‘lib o‘qitish o‘rgatish 
bilim berish ma’nolarini anglatadi pedagogika fanining didaktika – ta’lim nazariyasi 
qismi xuddi shu qadimiy va yunoncha o‘qitovchi nomi bilan atalishi bejiz emas. 
Qadimgi yunonlar o‘qitish faoliyatiga nisbatan o‘qituvchi o‘rnida didastal 
o‘quvchiga nisbatan didaskali atamalarini ashlatishgan. Ammo didaktiko termining 
o‘zining dastlabki ma’nosida ancha uzoqlashgan. Hozir bu tushunchalarning hajmi 
va mazmuni ancha boyigan va kengaygan bo‘lib, u faqat o‘qituvchining faoliyatini 
emas, shu bilan birga o‘quvchining faoliyatini ham o‘z ichiga qamrab olgan. 
Pedagogika faniga tavsif berilganda «ta’lim», «tarbiya», «ma’lumot», 
«shaxs», «rivojlanish», «shakllanish» so‘zlari ishlatiladi (7-chizma). Bu so‘zlar 
o‘zaro boglangan bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi. Ular pedagogikaning asosiy 
kategoriya-tushunchalari deb ataladi. 

---

Bulardan tashqari «o‘quvchi», «o‘qituvchi», «pedagogik jarayon», «ta’lim 
jarayoni», «tarbiya jarayoni», «ta’lim-tarbiya mazmuni», «ta’lim-tarbiya 
metodlari», «ta’lim-tarbiya qoidalari», «tashkiliy shakllari» kabi tushunchalar ham 
ishlatiladi.
Tarbiya muayyan maqsadga yo‘naltirilgan tarbiyachi va tarbiyanuvchi 
o‘rtasidagi qo‘sholoq jaryon bo‘lib, bunda tarbiyachi o‘zi xohlagan sifatlarni 
tarbiyanuvchilar onggiga singdirish uchun ularning ruhiyatiga ma’lum maqsadga 
tizimning tasir ko‘rsatadi. Tarbiya bola tugilganidan boshlab umrining oxirigacha 
davom etadigan jarayondir. SHu tufay tarbiya so‘zi ko‘p vaqtlardan ta’lim malumot 
jarayonlariga kiradigan ishlarining mazmunini ham anglatadi. Tarbiya ta’lim 
malumot natijalarini o‘zida aks ettiradi. 
Ta’lim – maxsus tayorlangan kishilar rahbarligada o‘tkaziladigan 
o‘quvchilarni bilim va malakalar bilan qurollantiradigan bilim qobiliyatlarini 
o‘stiradigan, ularning dunyoqarashlarini tartib topgan jarayondir agar tarbiya bola 
tugilganidan boshlab umrining oxirigacha oilada, maktabda va jamoatchilik ta’sirida 
shakllansa, komol topsa, ta’lim chegaralgan holda, masalalar sinf xonasi labarotiya 
kabinetlari) tashkil etilgan o‘qituvchi rahbariga mauyyan barigida muayyan 
belgilangan vaqtda olib borilgan.
Malumot - ta’lim-tarbiya natijasida olingan va tizimlashtirilgan bilim hosil 
qilingan ko‘nikma va malakalar hamda shakllangan dunyoqarashlar majmuidir.
Ta’lim-tarbiya va malumot uyG‘unlashgan yagona javob bo‘lib o‘qituvchi 
tarbiyachi ularning shakllanishida etakchi qiladi. O‘qituvchi dars berar ekan 
o‘quvchilarni fan yangiliklardan xabardor etadi, Ayni paytda ularda insoniy 
fazilatlarni shakllantiradi., tarbiyalaydi mustaqil fikrlashgan o‘rgatadi.
SHaxs- «odamning jamiyat a’zosi sifatida, o‘z-o‘zini anglash va tafakkurni, 
faoliyatning ob’ektivligini, muloqat hamda biluvchanlikni tashuvchanligidir». 
SHaxs deganda ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o‘z xususiyati va sifatlari bilan 
boshqalardan farq qiladigan muayyan jamiyatning a’zosi tushuniladi. SHaxs avvalo