Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli
Yüklə 2,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ______________Milli Kitabxana_____________
______________Milli Kitabxana_____________ 188
bir sıra etnosların, o cümlədən etnik cəhətdən qohum olan etnosların ümumi adı olmuşdur. Lakin Manna xüsusi antroponim və yer-toponim adlarının təhlili mövcud olan dillər barədə mühakimə yürütməyə imkan verir. Manna yer adlarının bir qismi türk dillərində izah olunur. Bəzi Manna hökmdar adları türk mənşəli hesab oluna bilər. Çox güman ki, bu etnos hələ Aratta dövründə burada yaşayırmış və ölkədə onun dilində işlənən söz ilə Aratta (Alateye, yəni «dağ», «dağlıq ölkə») adlanmışdır. Bu toponimlər prototürk, yaxud protoazərbaycan dilinə mənsub idi. Lullubi, turukki və sular Arattanın sakinləri olmuşlar və prototürk (protoazərbaycan) dilində danışırmışlar. Bununla əlaqədar «turukki» etnonimini «türk» adının erkən forması kimi qəbul etmək olar. İranın, İraqın, Türkiyənin, Zaqafqaziyanın, Orta Asiyanın bir çox ərazilərində hələ ən qədim dövrlərdən türklərin məskunlaşması məsələsini müdafiə edən alimlərimizin sırası getdikcə artmaqdadır. Coğrafi anlayış kimi İran yaylasının sərhədləri Qərbdə Zaqros dağlarından, Şərqdə Hindistan (İndi Əfqanıstan, Pa-kistan) ərazisindən, Şimalda Araz çayından başlayır, Cənubda fars körfəzinə çatır. Bu ölkə son zamanlaradək «Persiya» (Farsistan) adlanırdı. XX əsrdə dövlət tərəfindən rəsmi olaraq «İran» adı qəbul edilmişdir. Bəzi alimlərin fikrincə, «İran» adı qədim dövrdə «Ariana» («ari» ölkəsi) şəklində işlədilirmiş, lakin Ariana qədim yunan qaynaqlarında bütün İran yaylasına yox, ancaq onun Şərq hissəsinə (indi: Seistana) şamil edilirdi. Avestada həmçinin «Arianam veyca» («ari ölkəsi») adı çəkilmişdir. Bəzən bu ölkəni Orta Asiyada qədim Xarəzm ərazisində yerləşdirirdilər. Mərv və Herat şəhərini onun mərkəzi hesab edirdilər. Əhəmənilər dövründə Arey («Ariya») Xarəzm və Soqdiana ilə bir canişinliyə daxil idi və Xarəzmdə axan çay Ak adlanırdı (ola bilsin ki, Ak çay adı türk sözü ak (aq) «ağ, ağımtıl (çay)» mənasını daşıyırmış). Beləliklə, Arianam (Ariana) Arey İran yaylasının Şərq və şimal-şərqində müəyyən əraziyə verilən ad olmuşdur. «Ariana» adının İran formasına çevrilməsi inandırıcı deyildir, «İran» adının əmələ gəlməsində ______________Milli Kitabxana_____________ 189
başqa komponentlər iştirak etmişdir. Ariana xoronimi «ari» tayfa adından əmələ gəlmişdir. Türk dillərində ari - arı «təmiz, alicənab, kübar «müqəddəs» mənalarını saxlamışdır. «Ari» tayfa adını da eyni cürə mənalandırırlar. «İran» adında isə «ir» etnonimi və an cəm şəkilçisi iştirak edir. Etnonim «ir» qədim türk dillərində ər, er sözlərinin digər fonetik forması olmaqla, «kişi, cəsur, qoçaq» mənalarını daşıyırdı. «Arı» və «ir» sözləri ancaq türk dillərində qalmışdır. Hind-İran tayfaları birliyi e.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin əvvəlində parçalanmışdı. İrandilli tayfalar cənub-şərqi Avropadan hərəkətə başlamış, bir qismi Orta Asiyaya getmiş, digər qismi isə Qafqaz dağlarını aşaraq İran yaylasına gəlmişdir. İkinci ehtimala görə, onlar Orta Asiyadan hərəkət edərək İran yaylasında tədricən məskunlaşmışlar. Tarixi-filoloji dəlillərə əsaslanan başqa ehtimala görə, Hind- Avropa dil birliyi Ön Asiyada Hind və İran qollarına parçalanmış, Hind dilini daşıyan etnoslar Hindistana yönəlmiş, İran dillərində danışanlar isə İran yaylasında məskən salmışdır. Eyni zamanda müxtəlif dövrlərdə İrandilli tayfaların bir qismi Qafqaza və Orta Asiyaya hərəkət etmişdir. Hələ e.ə. III-II minilliklərdə İran ərazisində müxtəlif dövlətlər meydana gəlmişdi. Əsrlər keçdikcə həmin dövlətlər bir- birini əvəz etmişdir. Aratta, Lullubi, Kuti, Elam, Midiya, Urartu, Manna, Əhəmənilər, Atropatena, Sasanilər və s. dövlətlər tarix səhnəsinə çıxmış, bəzisi isə uzun müddət ömür sürmüşlər. Həmin dövlətlərin ərazisində yaşayan xalqların mədəniyyətində eyni cəhətlər çox olmuşdur. E.ə. I minillikdə zərdüştilik qəbul edildikdən sonra bu özünü mədəniyyətdə də göstərmişdir. Həmin dinin müxtəlif xalqlar tərəfindən qəbul edilməsi onların mədəniyyətinin formalaşması işində müxtəlif xalqların iştirak etməsinə böyük təsir göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, İranın ən qədim əhalisi müxtəlif allahlara sitayiş edirdi. Qədim Elamda allahlar panteonu mövcud idi. Qaynaqlar Urmiyyə gölü sakinlərinin dini dünyagörüşü barədə çox cüzi təsəvvür yaradır. Burada çoxallahlılıq-politeizm, bütlərə sitayiş mövcud olmuşdur. Tarixi faktlar sübut edir ki, assurilər ______________Milli Kitabxana_____________ 190
dəfələrlə Manna allahlarının təsvirlərini qənimət kimi aparmışdılar. İranın cənubunda olan xalqlar, o cümlədən farslar arasında zərdüştilik təlimi yayılmışdı. Herodotun verdiyi məlumata görə, onlar məbəd tikməzdilər, ibadəti açıq havada keçirərdilər. Həmin xalqlar müxtəlif təbiət qüvvələrinə sitayiş edirdilər. Günəş, su, ay, külək və s. dini ibadətə çevrilmişdi. Bütün bunlar Avestada təsvir olunan miflərdə öz əksini tapmışdı. İran mədəniyyəti haqqında əsas məlumatlar qədim abidələrdə qorunub saxlanılmışdır. Həmin abidələr içərisində Avesta özünəməxsus yer tutur. Avestada ən qədim əsatirlər öz əksini tapmışdır. Bunlar eyni zamanda «Şahnamə», «Bəhmənnamə», «Camasbnamə», «Geştasbnamə», pəhləvi kitabları, «Artaviraknamak» və s. əsərlərdə geniş şəkildə təsvir olunmuşdur. Div, pəri, əjdaha, Simurq quşu kimi mifoloji obrazlar, o cümlədən tarixi şəxsiyyətlər hesab edilən Cəmşid (Avestada ilk insan, ilk padşah Yima adlanır), Huşəng, Təhmuras, Kəyumərs, Zöhhak, Fərudin, Mənuçöhr, Nuzər, Gərşasb və b. adlar təkcə farsdilli ədəbiyyatda deyil, həmçinin türk xalqlarının dastan, əsatir yaradıcılığında geniş əksini tapmışdır. Həmin eposlardakı təsvirlər təbiət qüvvələrinin canlılaşdırılmasından başlanır. Tarixin əvvəllərində bu inikasın obyektləri, hər şeydən əvvəl, təbiət qüvvələrindən ibarətdir və bunlar sonrakı təkamül zamanı müxtəlif xalqlarda ən müxtəlif və cürbəcür şəkildə canlandırılır. Bu ilkin proses müqayisəli mədəniyyət vasitəsi ilə hər halda Hind- Avropa xalqları arasında izlənərək, Hind vedalarındakı ilk təzahürünə qədər araşdırılmış, onun sonrakı inkişafı isə hindular, farslar, yunanlar, romalılar, germanlar, keltlər, litvalılar və slavyanlar arasında ətraflı tədqiq edilmişdir. Dünyagörüşü əsasında doğulmuş fantastik obrazlar öz müstəqilliyini uzun müddət saxlaya bilir. Burada onun reallığına zəif də olsa, inamın olması mühüm rol oynayır. Lakin fantastik obrazlar doğulduğu dünyagörüşü atmosferini yaşayaraq bədii şüura çevrilir, obrazlar və motivlər dairəsini yaradır. Qədim Şərq mədəniyyətində, onun mifologiyasında allah Yüklə 2,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|