nəticəsində orqanizmdəki biokimyəvi proseslərin normal
gedişi və maddələr mübadiləsi pozulur. İonlaşdırıcı şualarm
təsiri altında orqanizmdə qanyaradıcı üzvlərin funksiyala
rının tormozlanması, qanın normal laxtalanmasının pozul
ması, qan damarlarının elastikliyinin azalması, mədə-ba
ğırsaq sisteminin fəaliyyətinin pozulması və infeksiya xəstə
liklərinə qarşı müqavimətin azalması baş verir.
İonlaşdırıcı şüaların maddələrə təsiri, həmin maddələrin
atom və molekullarınm ionlaşmasında təzahür edir. Bu
təsirin miqdarca ölçüsünü müəyyən edən əsas parametr
udulma dozasıdır. D udulan doza vahidi qrey (qy) qəbul
edilib.
Təcrübədə sistemdən kənar vahidlərdən də istifadə edilir
1 rad=100 erq/q; 110 2 c/kq 0,001 qy. Şüanın udulma miq
darı şüalanma xüsusiyyətindən və mühitin uduculuğundan
asılıdır.
Son zamanlara qədər rentgen və у şüaları ekspozisiya
dozasından istifadə edilir. Ekspozisiya dozası kinetik ener
jiyə çevrilmiş foton şüalanmasından ibarətdir.
Rentgen və у şüalan üçün ekspozisiya doza vahidi ku-
lon/kiloqram (Kl/kq) qəbul edilib. Bu elə bir dozadır ki,
Rentgen və у şüaları normal şəraitdə 1 kq quru atmosfer
havasına təsir etdikdə yükü 1 Kİ olan ionlar yaradır. Hal-
hazıra qədər təcrübədə sistemdən kənar doza vahidi rentgen
istifadə edilir. lR=2,5810 4Kl/kq.
Elektronun yükü 4,8-10~4 el. vahidinə bərabərdir. De
məli, lR-də 0,001293 atmosfer havasında 2,08-104 cüt ion
yaranır. Havada bir cür ionun yaranmasına orta hesabla 34
eV enerji sərf olunur. Beləliklə, İR ekspozisiya dozasında
təkrar elektronlar lq havada 88 erq enerji sərf edir. 88 erq/q
hava və ya 0,114 erq/sm3 hava rentgenin energetik ek
vivalenti adlandırılır.
62
Rentgen və у şüalanmasının hər hansı bir mühitdə
udulma dozası aşağıdakı düsturla hesablanır.
D(qy) = 8,8-10-3
Мь
burada
və pı ь
— tədqiq edilən maddə və hava üçün
zəiflətmə əmsalıdır sm2/q.
Müxtəlif ionlaşdırıcı şüaların insan orqanizminə bioloji
təsirinin tədqiqi göstərir ki, bu təkcə udulan enerjinin miq
darından yox, həmçinin ionlaşmamn xətti sıxdığından da
asılıdır. Xətti sıxlıq artdıqca bioloji təsirin dərəcəsi artır.
Bunu nəzərə almaq üçün ekvivalent doza (H) məfhumundan
istifadə edirlər ki, bu da aşağıdakı bərabərliklə təyin edilir.
H = D -Q
burada D - udulan doza:
Q - Ölçüsüz əmsalıdır və şüalanmanın xətti sıxlığı təsirin
dən yaranan bioloji təsir göstərir.
Aşağıdakı bir neçə şüalanmalar üçün Q-nin qiyməti
verilmişdir:
у və (5 şüalanma, Q = 1; a şüalanması 10 MeV-dən az
olduqda Q = 20; enerjisi 20 KeV qədər olan neytronlar Q=3
enerjisi 10 KeV qədər olan neytronlar Q = 10.
Ekvivalent doza üçün ölçü vahidi zivert (Zv) qəbul edilib
1 Zv = 1 Qy / Q = 1 Q C/kq.
Ekvivalent doza üçün xüsusi vahid Ber qəbul edilir (rad-
ın bioloji ekvivalenti); 1 ber=0,01 Zv.
Ber elə bir enerji miqdarıdır ki, onun 1 qramı bioloji
toxumalar vasitəsi ilə udulduqda 1 rad rentgen və у
şüalanmasının (Q = 1) təsirinə bərabər olur.
63
Vahid zamanda udulma (ekspozisiya və ekvivalent doza)
müvafiq dozanın gücü adlandırılır.
Radioaktiv parçalanma sürətini xarakterizə etmək üçün
yarımparçalanma dövrü T1 / 2 məfhumundan istifadə edilir.
Bu vaxt nüvənin ilk sayının yarısının parçalanma vaxtıdır.
Əksər radioaktiv izotopların yarımparçalanma dövrü
saatlar və ya günlərlə ölçülür. Lakin bu vaxtın bilinməsi hər
bir hal üçün vacibdir. Qəza zamanı radioaktiv izotopu ak-
tivsizləşdirmək, tullantılarının işlənməsini, basdırılması üçün
yarımparçalanma vaxtını bilmək vacibdir.
Radioaktiv maddələrin parçalanma sürəti onların ak
tivliyini göstərir. Aktivliyin ölçü vahidi bekkerel (Bk) qəbul
edilib. Aktivliyin sistemdən kənar vahidi küri (Ki) adlandırı
lır. 1 saniyədə 3,7-1010 atom parçalanması 1 Ki qəbul edilib.
Radioaktiv maddələrlə işlədikdə elə şərait yaradılmalıdır
ki, işləyənlərə təsir edən şüa minimum olmaqla onlarda bu
və ya digər xəstəliklərin yaranmasına səbəb olmasın. Keçmiş
SSRİ-də bu 1969-cu ildə «Radiasiya təhlükəsizlik normaları
(RTN-69) qəbul olunmuşdur.
Daxili və xarici şüalanmada buraxılabilən doza cədvəldə
verilmişdir.
Radioaktiv maddələr bədənin ayrı-ayrı üzvlərinə müx
təlif təsir etdiklərinə görə RTN-69-a əsasən bədənin üzvləri
radioaktiv həssaslığına görə 3 qrupa bölünürlər:
I qrup - bütün bədən, sümük iliyi;
II qrup - əzələlər, qalxanvarı vəzlər, piy qatı, qaraciyər,
dalaq, böyrək, mədə - bağırsaq, ağciyər, göz və i.а. (I və III
qrupa daxil olmayan bütün üzvlər);
III qrup - dəri örtüyü, sümük, bilək, çiyin, daban, pəncə.
64
Cədvəl 3.
Şüalanma kateqoriyası
Bədən üzvləri qrupları üçün
buraxılabilən doza ber/il
I
II
III
A
- radioaktiv maddələrdə
daim a və ya fasilə ilə işləyən
şəxslər
5
15
30
В - A kateqoriyalı binalar
yaxınlığında yaşayan şəxslər
0,5
1,5
3,0
V - ümumi əhali
0,17
0,5
1
Şüalanan hər bir şəxs üçün üç sinif normativ müəyyən
edilmişdir:
Əsas doza həddi
Buraxılabilən səviyyə BS
Nəzarət səviyyəsi NS
A kateqoriyası üçün əsas doza həddi il ərzində ekvivalent
dozanın buraxılabilən həddi (BBD) qəbul edilir. В
kateqoriyası üçün isə ekvivalent dozanın illik həddi qəbul
edilir (DH). DH elə bir illik dozadır ki, bunun 50 il insan or
qanizminə təsirindən insan səhhətinə mənfi təsir olmur. DH
miqdarı BBD-dən kiçik olur.
Bütün orqanizmə düşən ümumi şüalanma dozası aşa
ğıdakı şərti ödəməlidir.
D < ;5(N -18)
burada N - insanın yaşı
18 - insanın şülanma təsirinə məruz qalana qədərki yaşı.
30 yaşa qədər bütün hallar üçün bu norma 60 ber-dən
artıq olmamalıdır.
Ətraf mühitdə yayılaraq insan həyatı üçün təhlükə ya
radan məvhumlardan biri də elektromaqnit şüalarıdır.
Elektromaqnit şüalanmasının mənbəyəi təbii və süni
şəkildə iki yerə bölünür. Bu mənbələrə atmosfer elektrikini,
günəş və qalaktikadan gələn radioşüalanmanı, yer kürəsinin
65
Dostları ilə paylaş: |