1950-ci ildə əhalinin 22%-i Avropa və Şimali Amerikada,
ancaq 9%-i isə Afrikada yaşayırdı. Artıq yaxm onillikdə bu nisbət
əksinə dəyişiləcəkdir. Planetin ən böyük şəhəri Mexiko olacaq.
Əhahsi 31 mln. olacaq. İkinci yeri əhalisi 26 mln. olacaq
San-Paulu tutacaq.
Avropada uşaq doğum göstəricisi əhali sayınm azalmasım
ifadə edir. AFR əhalisinin sayım artıran əsas göstərici immi*
qrantlar saymm fasiləsiz artıımdır.
tqtisadçılann hesablamalarından göründüyü kimi, bir adam
üçün maddi təminatın yaradılması il ərzində orta hesabla 4-6
adamın işləməsini tələb edir. Ona görə də ildə əhali sayı- mn 1%
artması minimum milli gəlirin 4% sərfinə gətirib çıxaracaq. İnkişaf
etmiş ölkələrdə ərzağa olan tələbatm 70% artum istisna dərəcədə
əhalinin artması ilə şərtlənir.
Əhalinin artması şəraitində qocalara nisbətdə cavanlann
sayımn artmu baş verəcəkdir. Bu da, öz növbəsində əlavə xərclər
tələb edəcəkdir, belə ki, faktiki əməkqabiliyyətli yaş inkişaf etmiş
ölkələrdə 19,5-dən başlayır, qocalıq isə BMT-nin məlumatına
görə, 95 yaşa təsadüf edir. Ancaq bununla yanaşı, adamlann çoxu
qocalığa baxmayaraq praktik olaraq ölümünə qədər işləyir.
Deməli, stabilləşməni və ya sayın azalmasım müşayiət edən
qocalığa əlavə iqtisadi potensial kimi baxmaq olar. Digər tərəfdən,
yaşlı adamlar mədəniyyət, mənəvi-etik və milli ənənələrin
daşıyıcıları vəzifəsini yerinə yetirir.
Əlbəttə, dövlət özünün demoqrafiya siyasətində iqtisadi
vasitələrdən istifadə edə bilər, ancaq demoqrafiya siyasətinin özü
müxtəlif nöqteyi-nəzərlər hesaba alınmaqla formalaşmah- dır.
ölkələrin əksəriyyətində doğumun məhdudlaşması ənənəsi
qüvvətlənir. Ailənin planlaşdırılması proqrarm 125 dövlət
tərəfindən həyata keçirilir. Bu qanunauyğun haldır, inkişaf etmiş
cəmiyyətdə zəif insanlar və gücdən düşən təbiət ola bilməz.
Demoqrafik göstəricilər profilaktik tədbirlərin effektivliyi
haqqında söz deməyə imkan verir. Eyni zamanda bu göstəricilər
perspektiv planlaşdırma və müxtəlif obyektlərin tikintisinin
99
proqnozlaşdınlmasmda
müəyyən
əhəmiyyətə
malikdir.
Demoqrafik göstəricilər içərisində iki böyük qrupu ayırırlar: 1)
əhali statistikasının göstəriciləri; əhalinin sayı, tərkibi, sıxhğı; 2)
əhalinin dinamika göstəriciləri; mexaniki hərəkət; təbii hərəkət.
Demoqrafik partlayış - qısa zaman daxilində əhalinin sayımn
kəskin artınudır. Sayın tənzimlənməsi - hər hansı bioloji növün sayı
ekoloji əlaqələr sistemilə müəyyən edilir. Bəşəriyyətin sayı isə
sosial-ekoloji əlaqələr sistemilə təyin olunur.
Urbanlaşdırma. Müasir cəmiyyətin inkişafımn ən xarakterik
xüsusiyyətlərindən biri şəhərlərin sürətli artması və onların
əhalisinin sayının arasıkəsilməz artma tempidir. Görünür bu,
bəşəriyyət tarixində əhəmiyyətli sosial dəyişmələrin başvermə
səbəbkarıdır.
Urbanlaşdırma {lat. sözü urbams - şəhərli) - cəmiyyətin
inkişafında şəhərlərin rolunun artması prosesidir. Xüsusi şəhər
münasibətləri əhalinin sosial-professional və demoqrafik
strukturunu, onun həyat tərzini, istehsalın yerləşdirilməsi və
məskunlaşmam əhatə edir. Urbanlaşdırmamn ilkin şərtləri
bunlardır: sənayenin artması, əməyin ərazi bölgüsünün
dərinləşməsi, şəhərlərin mədəni və siyasi vəzifələrinin inkişafı.
Urbanlaşdırma üçün xarakterik cəhət şəhərlərə kənd
əhalisinin axını və adamların yaxındakı kiçik şəhərlərdən iri
şəhərlərə saat əqrəbi istiqamətində artan hərəkətidir.
Şəhərlər ən qədim dövrlərdən mövcud olmuş, ancaq
Urbanistik sivilizasiya bizim yüzillikdə meydana çıxımşdır. Əgər
planetimizin əhalisi bütövlükdə 35 il ərzində iki dəfə artırsa, şəhər
əhalisi 11 ildə artır.
Belə ki, ən iri mərkəzlər kiçik şəhərlərə nisbətən iki dəfə
sürətlə böyüyür.
XDC əsrin əvvəlində dünya şəhərlərində 29,3 mln. adam (Yer
kürəsi əhalisinin 3%-i); 1900-cü ildə 224,4 mln. (13,6%); 1950-cı
ildə 729 mln. (28,8®7o); 1980-cı ildə 1821 mln. (41,1%) insan
yaşayırdı. İndi demək olar ki, dünyada vətəndaşlann əksəriyyəti
şəhərli kimi doğulur, şəhər əhalisinin Avropada çəkisi 69%,
Asiyada 38%, Afrikada 20%; Şimali Amerikada isə
100
75%-dir. Latın Amerikasında 65%, Avstraliya və Okeaniyada
76%-dir. Şəhər əhalisinin payı ABŞ-da 73%-ə yaxın, Fransada
78%, Almaniyada 85%-ə yaxın, Britaniyada 91%-dir. Britaniya
tamamilə urbanlaşmış hesab olunur, çünki onun əhalisinin 4/5
hissəsi şəhərdə yaşayır. Burada 35 il ərzində şəhər və kənd
əhalisinin nisbətən stabiUiyi müşahidə edilir.
Afrika və Asiyada isə urbanlaşma prosesi hazırda çox
dinamikdir, bu da həmin qitələrdə dövlətlərin sürətli inkişafı ilə
əlaqədardır. İnkişaf etmiş ölkələrdə urbanlaşma prosesi nəinki
sürətlə, eyni zamanda birraənalılıqla - böyük şəhərlərin sürətli
böyüməsi, orta şəhərlərin orta artımı şəraitində baş verir. Məhz ona
görə də kənddən miqrasiya edənlər iri mərkəzlərə üz tutur, çünki
belə şəhərlər yeni sənaye tikintiləri üçün lazımi infrastruktura
malikdir.
Doğumun indiki sürəti nəticəsində gələcək minilliyin
əvvəlinə dünya əhalisinin proqnozlaşdırılan ümumi sayının 7
milyard 5,5 mln şəhərlərdə yaşayacaqdır. Bütün dünyanın
başdan-başa urbanlaşması prosesi başlanır. Bəzi şəhər aqlo-
merasiyalan artıq çoxdan hipertrofikləşmiş ölçülərə çatdıraraq
meqapolis oldular. Məsələn, 1960-cı ildə Mexikoda artıq Meksika
əhalisinin 25%, Buenos-Ayressdə Argentina əhalisinin 30%,
Montevideoda isə Uruqvay əhalisinin yarıdan çoxu yaşayırdı.
Demoqrafik proqnozlara görə, 2008-ci ildə ABŞ əhalisinin
təxminən 50%-i üç meqapolisdə - San-Fransisko və
Sankt-Peterburqda (20 mln). Boston, Nyu-York və Vaşinqtonun
birlikdə təşkil etdiyi ərazidə (təxminən 80 mln.yaxın)
yaşayacaqdıor. Son meqapolis başdan-başa 100 km-lik tikinti
zolağı olacaqdır. Futurologlar ehtiyat edirlər ki, belə tipli Aq-
lomeratlar qitələrin geniş sahələrini, ilk növbədə, onların sahil
xəttini əhatə edəcəkdir.
Qlobal şəhər - dünya bazarının gələcəkdə inkişafınm təbii
nəticəsidir. Buna oykumenopolis - yəni «işıqlı şəhər» adı
verilmişdir. O, özünə işgüzar, şərikli Ropleksləri - qlobal fəalhğı
idarəetmə mərkəzləri daxil edəcəkdir. Bu zaman belə mərkəzlər
mənafe və kommunikasiya cəhətdən sıx bağlı olacaq, onların
şəhərətrafı əraziləri olacaq, arxa planda yerləşən kənd əra
101
Dostları ilə paylaş: |