ziləri isə standartlaşdırılmış qida məhsuUan istehsaledicilərinə
çevriləcəkdir.
Ancaq həqiqi mənada şəhər mühiti özünün artma sərhədinə
yaxınlaşır. Bu gün şəhərlərin əksəriyyəti elə yantmaz fəaliyyət
göstərir ki, sanki iflas həddinə çatmışlar. Salman şəhərlər
adamların düşməni olmuşlar. Hələ 10 il bundan əwəl Ümumdünya
Səhiyyə Təşkilatı nəzərə çatdırırdı ki, dünya nüvə müharibəsi
təhlükəsindən sonra bəşəriyyət üçün ən ciddi problem XXI
yüzilliyin əvvəllərində şəhər əhalisinin çox güclü artması
olacaqdır.
Ən iri şəhərlərdə elmi-texniki tərəqqinin və sənayeləşdi-
rilmənin həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri təzahür edirdi.
Antropogen amillərin yüksək konsentrasiyasma malik yeni ekoloji
mühit yaradılmışdır. Atmosfer havasının çirklənməsi, səs-küyün
yüksək
səviyyəsi,
elektromaqnit
şüalanması
bilavasitə
sənayeləşdirilmə məhsuludur: məhdud ərazidə müəssisələrin
mərkəzləşdirilməsi, əhalinin yüksək sıxhğı, nüqrasiya prosesləri və
s. məskunlaşmanın forması kimi urbanlaşma nəticəsidir.
İnsanların sağlamlığı müəyyən dərəcədə həm təbiətin, həm də
antropogen mühitin keyfiyyətindən asılıdır.
Böyük şəhərlər şəraitində təbii komponentlərin insana təsiri
zəifləmiş, antropogen amillərin təsiri isə əksinə, kəskin dərəcədə
güclənmişdir. Çox da böyük olmayan ərazidə əhalinin böyük
miqdarının mərkəzləşməsi, nəqliyyat və müxtəlif müəssisələrin
toplanması belə şəhərlərin təbiətə texnogen təsirinin mərkəzi hesab
edilir. Sənaye müəssisələrinin qaz və toz tullantıları, ətraf su
hövzələrinə zərərli suların axım, iri şəhərin kommunal və məişət
tullantıları ətraf mühiti müxtəlif kimyəvi elementlərlə çirkləndirir.
Sənaye toz və tullantılarm əksəriyyətində olan civə, qurğuşun,
kadmium, sink, mis, volfram, bis- mut və s. kimi elementlər təbii
torpaqlarmdakmdan yüz min və on minlərlə yüksəkdir.
Moqnitoqorsk ətrafındakı torpaqlarda nikel və kobalt 10 dəfədən
çox, Bratsk, Novokuznetsk və Krasnoyarskda isə ftor 10-30 dəfə
artıqdır.
Toksiki maddələr insan orqanizminə atmosfer yolu ilə daxil
olur, çünki bir sutka ərzində insan 15 kq hava, 2,5 kq su
102
və 1,5 kq qida qəbul edir, eyni zamanda, nəfəsalma zamam
kimyəvi elementlər orqanizm tərəfindən daha intensiv udulur.
Beləliklə, sənaye mərkəzləri əhalisinin xəstəliklərinin 30%-i
atmosferin zəhərlənməsi nəticəsində baş verir. Şəhərlərdə
sənayenin müxtəlif sahələrinin, xüsusilə kimyanm inkişafı ilə
əlaqədar atmosferə daha çox zərərli maddələr tullanır.
XDC-XX əsrin əvvəlində qara tüstü Avropa və Amerikanın
bir çox şəhərlərini bürüdü. Sənaye inqilabınm avanqardı olan
Britaniya havamn çirklənməsi üzrə birinci yer tutdu. London
özünün qalın dumanı ilə məşhur oldu, bir çox şəhərlərin ömür
yolunu qısaltdı. Lakin sənayeləşmənin ilkin dövründə havanın
çirklənməsinin sağlamhğa təsiri hələ müəyyən edilməmişdir,
bunun da səbəbi o dövrdə sanitariya şəraitinin və qidanın
yaxşılaşması nəticəsində infeksion xəstəliklərdən ölüm amili aşağı
idi, bu isə bir növ çirklənmənin gətirdiyi zərəri heçə endirirdi.
Ancaq 1943-cü ildə Los-Ancelesin əhahsi havada qıcıqlandırıcı
olan açıq mavi tüstüdən şikayət etməyə başladı. Ekspertlər onu
kükürd qazının olması ilə izah etdilər. Bu maddənin sənaye
tullantısımn qarşısı alınsa da şəhər üzərində tüstü yenə də təzahür
edirdi. Tədqiqatlar göstərdi ki, benzin buxarında olan karbonlar
başqa çirkləndiricilərlə qarşıhqh təsir nəticəsində günəş şüalarmm
təsiri altında yeni birləşmələr əmələ gətirir. İnzibati orqanlar bunun
da qarşısım almaq üçün benzin anbarlarından qazm çıxmasını ləğv
də bildilər, lakin şəhər üzərində tüstü yenə də özünü göstərirdi.
Aydın oldu ki, havanı çirkləndirən avtomaşınlardır. Beləliklə fo-
tokimyəvi oksidləşdiricilər - ozon birləşmələrinin müxtəlif
maddələrlə qarşıhqh təsiri alınma aşkar oldu.
«Smoq» termini (avtomaşınları, müəssisələrin, kimyəvi
maddələrin birlikdə qatı duman) ilk dəfə Los-Anceles üzərində
asılan buluda şamil edilmişdir. Avtomaşmlann sayının artması ilə
əlaqədar belə buludlar digər şəhərlər üzərində də müşahidə
edilməyə başladı.
Hazırda qazın buraxılması üzrə avtomaşınlar birinci yerdə
durur. Onlar hava çirkləndiricilərinin demək olar ki, yarısım təşkil
edirlər. Əsas zərərverici karbon oksididir, ancaq insan
103
orqanizminə təsir edənlərin içərisində karbon qazı, azot oksi-
dləridir.
Rusiyada nəqliyyatın tullantısı üzrə Moskva, Bakı, Ukrayna
qabaqcıl yerdədir (ildə 801 min t., Peterburqda - 244 min t.,
Krasnodarda isə 150 min t).
Azot oksidi rütubətli səthlə kontakt zamam turşuları, onlar da
nitrit və nitratları əmələ gətirir. Turşular kimi, onun törəmələri də
selikli qişaya, xüsusilə nəfəs borusunun dərin şöbələrinə
qıcıqlandırıcı təsir göstərir, bu da tənəffüsün reflektor pozulmasına
və ağ ciyərlərin şişməsinə gətirib çıxarır.
Bundan başqa, nitrat və nitritlər oksiqemoqlobini meta-
qemoqloblinə çevirir, beləliklə oksigen çatmazlığı baş verir.
Çirkləndirici mənbələr içərisində avtomaşınlar insan
sağlamlığma mənfi təsir göstərir, onlar 10-25% xəstəliyin
səbəbkarıdır. Lakin kükürd oksidləri və müxtəlif xırda hissəciklər
(his qarışığı, kül, toz, asbest lifləri və s.) daha çox xəstəliklərə
səbəb olur. Onlar atmosferə elektrik stansiyalarından, zavodlardan
və yaşayış evlərindən daxil olur. Fotokimyəvi smoq yay aylannda
daha sıx olur, bunun Norilskidə (ildə 2,4 mln.t), xırda bərk
hissəciklərinin asbet şəhərində (ildə 240 min t) olması müşahidə
edilmişdir. Subut olunmuşdur ki, kükürd oksi- dinin yüksək
konsentrasiyası xroniki respirator və ürək-damar xəstəliklərini
dərinləşdirir. Bütün ölkələrdə respirator xəstəlikləri daha tez-tez
müşahidə edilir. Yuxarı tənəffüs orqanlarının katar xəstəliyi bu
dövrədək ən geniş yayılmış xəstəlikdir. Belə ki, bu xəstəlikdən
ziyan çəkənlər iri şəhərlərdə daha çoxdur. Havanın çirklənməsinin
mənfi təsiri haqqmda ahnan məlumatlar koronar xəstəliklərdən baş
verən ölüm hadisəsini də təsdiq edir. Ekstremal çirklənmə zamanı
belə hadisələr daha çox müşahidə olunur. Bunun səbəbi isə
tənəffüsün çətinləşdiyi zaman ürəyə olan yükün artmasıdır. Digər
səbəb karbon oksi- dinin ürəyə mənfi təsiridir.
Atmosfer havasının çirklənməsinin genetik təbiətli xəstəliyin
artması ilə bağlı olması aşkara çıxarılmışdır, bu zaman
anadangəlmə qüsurun inkişaf səviyyəsi sənaye şəhərləri şəraitində
nəinki çirklənmənin intensivliyindən, həmçinin atmosfer
104
Dostları ilə paylaş: |