göstərmir. Bir tərəfdən, şəhər insana bir sıra ictimai-iqtisadi,
sosial-məişət və mədəni üstünlükləri verir, bu da onun intellektual
inkişafına təsir göstərir, professional və yaradıcı qabiliyyətini
realizə olunmasına imkan yaradır. Digər tərəfdən isə insan
təbiətdən uzaqlaşır və zərərli təsiredici mühit, çirklənmiş hava,
səs-küy, məhdudlaşmış yaşayış sahəsi, mürəkkəb təchizat sistemi,
nəqliyyatdan asıhhq - bütün bunlar onun fiziki və psixi
sağlamhğında özünü göstərir. Bir də vəziyyət onunla çətinləşir ki,
nəhəng şəhərlər plansız inkişaf edir, insanm bioloji tələbat və
psixoloji xüsusiyyətləri nəzərə alınmır. Müasir böyük şəhər
özünün şüşə və betonlu nəhəng binalan ilə, düzünə və köndələn
kəsişən magistral nəqliyyat və avtomaşın axını ilə, piyada gedişin
məhdudlaşması ilə, arasıkəsilməz səs-küylə insanın bioloji
təbiətini boğur, fiziki ağırlıqdan məhrum edir, onun psixikasım
sıxışdırır.
Şəhərin yorğun sakini yüksəlmiş əsəbiliyilə, motivi olmayan
qayğısı ilə, ümumi süstlüyü ilə bu vəziyyətdən qurtarmaq üçün
gücünü təbiət qucağında, teatr və kinoda, televizor qarşısında,
kitab mütaliəsində və ya digər buna oxşar məşğələlərdə keçirməyi
üstün tutur; lakin bu da arzu edilən nəticəni vermir. Yorğunluq
çoxalıb artır və orqanizmin bu və ya digər funksiyasının
pozulmasına səbəb olur.
Problemi ayrı-ayrı şəxsi tədbirlərlə, həlli aşkarlıqla deyil,
bir-birilə əlaqəli sosial, ekoloji, texniki və s. tədbirlər kompleksini
işləyib hazu*lamaqla həll etmək lazmıdır. Bütün hallarda insan və
ətraf mühit vahid tam kimi götürülməlidir.
4.4.
Ekologiya, iqtisadiyyat və siyasət
Bəşəriyyət və bütün qalan canlılar onun genetik imkanları
ətrafında mühitin parametrlərinə nə qədər uyğun gəlirsə, o qədər
də yaşayır. Uyğunsuzluq onun qarşısıalınmaz məhvinə aparır.
Bununla əlaqədar, ekoloji fayda ən yüksək prioritetə malik olub
cəmiyyətin sosial-iqtisadi və siyasi inkişafım təmin edir, ekoloji
təWükəsizliyin məzmununu təşkil edir, bu da səmərəli ekoloji
siyasətə aparır.
Texniki-iqtisadi potensial və bəşəriyyətin sayı nə qədər
111
çox olarsa, təhlükə tam real vəziyyət alar (ictimai tələbatın,
adamların fərdi ehtiyaclarının, haqqım bir neçə dəfə üstəlik nəzərə
alınmalıdır).
Sosial-iqtisadi ehtiyac təbii resurslardan istifadə edilməsini,
onların tükənməsinə, fəlakət və böhrana gətirib çıxanr. Ancaq
obyektiv ekoloji bilik, həyatın ekoloji mühitə təsiri azala bilər.
İnkişaf etmiş ölkələr cərimələrdən mühitin müdafiəsinin
iqtisadi stimulu kimi çirklənmə kvotunun satılmasına qədər yol
keçmişlər.
Cərimələr təbiətin mühafizəsinə, iqtisadi inkişaf sferasında
stimullaşmanın pozitiv formalarına keçid, lisenziyalarm satılması
yeni ekoloji iqtisadi şərtin formalaşması deməkdir. Burada ekoloji
tələblər dəyərin ümumi sisteminə daxil olur.
Ekoloji-resurs potensialı. Regional səviyyədə inkişafın
məqsədi ekoloji-resurs potensiahm mühafizə etmək və çoxalt-
maqdan ibarətdir. Bu potensial bütün resurs növlərini depozit də
əlavə edilməklə ehtiyat əmələ gətirir. Bu və ya digər resursun
istifadə edilməsilə bərqərar onun ekoloji-resurs potensiah- nın
bütünlükdə təsir etməsindən asılı olaraq qəbul edilir. Məsələn,
faydalı qazıntıların işlənməsi əlverişli deyil, əgər onlann regiondan
kənara satılmasından əldə edilən gəlir çirklənmə və adamların
sağlamlığına vurulan zərər hesabına kənd təsərrüfatı və depozit
resurslarm azalmasını bərpa edə bilməzsə belə qiymətləndirmə
istehsalın səmərəli lisenziya və kredit siyasətinin keçirilməsi üçün
vacibdir. Lisenziyaların verilməsi (satışı) və kreditlərin verilməsi
əsasən daha çox gəlir gətirən fəaliyyət növünü stimullaşdırır.
Ancaq sistem kimi, onlar ekoloji resurs istehsalının inkişafı
nöqteyi-nəzərindən ziyanlı ola bilər.
Ekoloji-resurs potensialınm inkişafı həmçinin qiymətəmə-
ləgəlmə siyasətindən də asılıdır, bu da resursların istifadəsini
lazımi istiqamətə yönəldir, məhsulların maya dəyərini və reali-
zasiyasım tənzimləyir.
Resurs strategiyasımn pozulması deyil, resurslardan
kompleks (xüsusilə energetika), eləcə də həyati vacib resurslarm
digərlərindən aşağı dəyərə malik olması qeyd edilir. Resurslar
112
funksiyasının münaqişəsi bəzən insan xeyrinə həll edilir. Resurs
siyasətinin bu və ya digər deformasiyasını qismən də olsa resurslar
üzrə
diflerensiasiyasını
ödənişlərlə
düzəltmək
olar.
Çirkləndirməyə görə ödənişlər də bu məqsədə xidmət edir.
Resursların cərimələr üzrə ödənişliyi depozit resurslara da aid
edilir, buna həm də prioritet komponent olan insan populya- siyası
da daxildir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ekoloji cəhətdən təmiz məhsulun, o
cümlədən qida məhsullarına qiymətlərin artırılması hər dəfə
məqsədəuyğun hesab edilmir. Azgəlirli ölkələrin əhalisinin
əksəriyyəti hətta ekoloji təmizliyi aşağı olsa da daha ucuz məhsul
almağa üstünlük verirlər. Bunun nəticəsində ictimai təbəqə əlavə
neqativ təsirlərə məruz qalır (həmçinin genetoksik xarakterli),
çünki daha varlı adamlar ekoloji təmiz məhsul alınmasına qabildir.
Bu hadisədə qiymətlər təbii seçmə mexanizmini buraxır.
Bu misal iqtisadi stimullaşmamn, sosial siyasətin asılılığı
nümayiş etdirir. Ekoloji resurs potensialının inkişaf sxemi balans
modeli tipində qurula bilər, yəni xərc hissəsində resurs
göstəricilərinə, gəlirdə isə həyat keyfiyyəti göstəricilərinə
malikdir, məsələn:
Resurs
müxtəlifliyinin
istifadəsi (istifadə edilən növün
bütün
resurs
növlərinə
münasibəti)
Resurs ehtiyatlannm istifadəsi
(götürülmənin ehtiyatlara
münasibəti)
həyatın davamiyyəti
Sağlamlıq
göstəricisi
(kəmiyyət, summar xəstəliyin
əksi)
İstehlak (hər bü* nəfərə düşən
ümumi məhsul)
Resurs qənaəti (vahid məhsula hər adama düşən orta gəliri,
düşən resurslarm götürülməsinin azaldılması)
Məcmu göstəricilərin müqayisəsi, şərti vahidlərə və ya
113
Dostları ilə paylaş: |