B e ş i n c i f ə s i l
5. TƏBİİ VƏ TEXNOGEN MÜHİTİN
BİRGƏ İNKİŞAHNIN ƏNƏNƏLƏRİ
Biosferin imkanları məhduddur, onun resursları, həyati
məkanı, bütün tərkib komponentləri bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə və
qarşılıqlı asıhlıqdadır.
Bəşər tarixində elə dövr gəlib çatımşdır ki, o, özünün
fəaliyyətini biosferin imkanları ilə ölçməyə borcludur.
Müasir ekologiyanın strateji vəzifəsi təbiətin və cəmiyyətin
qarşıhqlı təsiri nəzəriyyəsinin inkişafı olmahdır. Texnogenez
(xüsusilə onun mənfi nəticələri) qlobal ekoloji böhran problemi
meydana çıxartdı. Bunun qabağını almaq üçün ölkəmizdə «ekoloji
ekspertiza» həyala keçirildi. Bunun məqsədi maddələri, gələcək
müəssisələrin layihəqabağı sənədlərini, ətraf mühitə təhlükə
yaradacaq başqa amilləri yoxlamaq, yəni onların ekoloji
təhlükəsizliyini müəyyən etməkdən ibarətdir. Təbiətdən istifadəyə
haqq ödənilməsinin, ekoloji cəhətdən təmiz təsərrüfat
fəaliyyətinin iqtisadi stimullaşdırma sisteminin həyata tətbiqi,
şübhəsiz, əlverişli effekt yaratmalı, texnogenezin təbii mühitə
zərərli təsirinin aşağı salınmasına şərait yaratmalıdır.
Yer kürəsində həyatın mövcudluğu üçün stabil şəraiti
saxlamağın əsas qarantı maksimal bioloji müxtəlifliyin
mühafizəsidir. Bununla əlaqədar olaraq, bioloji müxtəlifliyin
öyrənilməsi və onun saxlanılması mexanizminin hərtərəfli tədqiqi
ekologiyada ən prioritet istiqamətlərdən biridir. Buradan da
ekoloji sistemlərin davamlıhq nəzəriyyəsini işləyib hazırlamaq və
onun davamlılığmm sərhədini müəyyən etmək vacibliyi ortaya
çıxır. Bu zaman bioloji müxtəliflik davamlıhq tədbiri kimi çıxış
edir.
Ekologiyamn bu istiqamətinin prioritetliyi 1992-ci ildə
Rio-de-Janeyroda keçirilən ümumdünya Ekologiya konfransında
xüsusilə qeyd edilmişdir. Buna görə də təbii və texnogen mühitin
birgə inkişafına, bitkilərin, xüsusilə meşə və digər bitkiçiliyinin,
heyvanların,
mikroorqanizmlərin
sağlamlığına
diqqət
yetirilməlidir.
117
Meşə - torpağın, oduncağın, koDuğun və ot bitkilərinin,
heyvan, mikroorqanizmlərin və digər komponentlərin məcmusu
olub, öz sahəsinə görə dünyada geniş ərazini tutur.
Meşəni müxtəlif ekoloji mühit (qoruyucu iqlimtənzi- medici,
su mühafizəsini, torpaqqoruyucu), iqtisadi (oduncaq məhsulu, ov,
meyvə və giləmeyvə məhsulları, dərman bitkiləri, texniki xammal
və s.) və mədəni sağlamlıq (dekrasiya, sağlamlığın bərpası, estetik
təhsil) funksiyasım yerinə yetirən ekoloji komplekslər sistemi
hesab etmək olar.
Meşə qanunvericiliyi, meşə mühafizəsi siyasəti - meşələrin
tükənməz istifadə edilməsi prinsipi əsasmda meşə münasibətlərini
tənzimləyir. Bu prinsip iki şərait - meşələrin kateqoriyalı- lığını və
meşə qırılacaq sahənin hesablanma normativlərini tələb edir.
Özünün qorunmasına görə, xalq təsərrüfatı, ekoloji
əhəmiyyətinə görə bütün meşə fondu 3 kateqoriyaya bölünür.
1)
su mühafizəsi, müdafiəedici, sanitar-gigiyenik, sağlamlıq
funksiyasının, xüsusi mühafizə edilən ərazilərin meşələri, qoruq
fondu rolunu müstəsna yerinə yetirən meşələr. Meşələrə qulluq
məqsədilə qırılmalar, yəni sanitar qırılmalarına icazə verilir, lakin
oduncağın sənaye tədarükü qadağan edilir;
2)
yüksək əhali sıxlığına malik və istismar imkanları məhdud
olan rayonlann, həmçinin meşə resursları qeyri-kafi olan
rayonların meşələri. Oduncağın tədarükünə ancaq meşə qırılacaq
sahənin hesablanması həddində icazə verilir;
3)
əsasən istismar əhəmiyyətinə malik çoxmeşəli rayonların
meşələri. Meşələrin ekoloji vəzifəsinə zərər vurulmadan oduncaq
tədarükünə icazə verilir.
Hesablanan meşə qırılacaq sahə-oduncağın illik artmasma
uyğun gələn ağacların illik qırılma norması (vilayət, diyar, rayon,
meşə təsərrüfatı üzrə, meşəbəyliyə hesaba alma hüququ olmayan).
Meşələrin başdan-başa qırılmasına əsaslanan kütləvi
ekstensiv tədarük hazırkı dövrə qədər ölkənin bütün Dövlət meşə
fondunu əhatə etmişdir. Onlar meşələrin təkrar istehsah- na və hər
şeydən əvvəl ən qiymətli iynəyarpaq ağacına ziyan
118
vurur.
Bizim kommersantlar üçün meşələrin cəlbediciliyi ona görə
yüksəkdir ki, biz onları sexlərdə istehsal etmir və hətta xüsusi
olaraq becərmirik. Bu dramatik situasiya müxtəlif ixtisas
adamlarımn da narahathğma (alimlər, jurnalistlər, tele- ekranda isə
meşələrin talan edilməsini əks etdirən «qəlbididən» süjetlər
göstərilir) səbəb olur.
Meşə ölkələrin nadir milli zənginliyidir, onun vəhşicəsinə
məhv edilməsi ekoloji, iqtisadi və sosial böhrana gətirib çıxara
bilər.
Meşələrin çoxsaylı nemətləri təkcə oduncaqdan, oksigendən
və qorunub saxlanılan təmiz sudan ibarət deyildir. Meşə- insanların
fiziki və psixi sağlamlığının əvəzolunmaz mənbəyidir.
Meşə çöllərinin gözəlliyi, sağlam hava, qida və dərman
bitkilərinin zənginlikləri uzun əsrlər boyu xalqları çoxsayh
xəstəliklərdən, kütləvi epidemiyalardan xilas etmiş, uzunöm-
ürlüyü, nikbinliyi, təbiətə məhəbbəti, səmimiyyəti, mərhəmətini
qoruyub saxlayırdı. Özlərində günəş enerjisini toplayan
göbələklər, giləmeyvələr, qozlar nəinki insanlar üçün tükənməz
qida mənbəyi, eləcə də onlann cəlbedici əməyinin, həqiqi sevinci
bəxş edən arzularımn obyektidir.
Bundan başqa, meşə təbiət nemətləri çox zəngindir, bu
nemətlərin əksəriyyəti defısit siyahısına düşür. Çin və Avropadan
alma. Afrikadan portağal, Asiya mənşəli «yarımmetrhk» xiyarlar
artıq
satış
rəflərinin
ilkin
assortimentləri
olmuşdur.
Mütəxəssislərin rəyinə görə, meşələrimizdə təkcə yeməli
göbələklər təxminən 5 mln. ton, quşüzümü 1, 5 mln.t qədər, qa-
ragilə isə 3 mln.t. yaxındır. Bundan başqa meşələr çiyələk, qarağat,
itburnu, kalina və s. ilə zəngindir.
Meşədən şüurlu istifadə strategiyası həm ekoloji, həm də
iqtisadi cəhətdən vacibdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Müstəqil
Azərbaycan Respublikasmın cəmi 11 min hektar meşəsi vardır.
Lakin bizim cəmiyyət bundan səmərəli istifadə etməlidir ki,
gələcək nəsil də bundan ekoloji mühit kimi istifadə edə bilsin.
Bütün dünyada heyvanların faciəvi məhv edilməsi prosesi
119
Dostları ilə paylaş: |