lem kimi baxır. Cəmiyyətin tarixi onun ibtidai mərhələlərindən ali
formalanna qədər inkişafı ilə təbiətlə cəmiyyətin də tarixi vəhdəti
onların qarşılıqh təsir dairəsinin daimi genişləndirilməsi,
cəmiyyətin təbiət üzərində hökmranhğımn artması, formalarınm
mürəkkəbləşməsi ilə səciyyələndirir. Cəmiyyət təbii mühitdə
mövcud olmaqla, eyni zamanda, onlarm arasında qarşıhqh təsirin
məhsulu kimi inkişaf edir. Cəmiyyətin inkişafında təbiət istehsal
üçün xammal, bədii və təsviri yaradıcılıq üçün ilham mənbəyi,
estetik amil kimi çıxış edir. Cəmiyyətlə təbii mühitin qarşıhqh
təsiri istehsalın və cəmiyyətin inkişafı, insanlarm artması, əhalinin
yaşayış fəaliyyəti, onlarm ətraf mühitə göstərdiyi təsir dairəsində
formalaşu: və hərəkət edir. Tarazlı və rəqabət qabiliyyətli
iqtisadiyyatın inkişaf istiqamətlərinə əsaslanaraq aşağıdakı
nəticələrə gəlmək olar;
a)
İstehsahn özünün üfüqi və şaquli (ərazi üzrə) «istehsal
sahələri üzrə» yerləşməsi faydah qazıntılara əsaslanan sənaye
müəssisələrinin inkişafına, təbiətin və onun sərvətlərinə təsir edir.
Təbiətdən alman təbii sərvətlərin çox hissəsi istifadə vaxtı müxtəlif
tullantı hahnda yenə onun özünə qaytanlu: ki, bu da təbiətin
saflığına mənfi təsir göstərir. Burada emaledici sənaye ilə
hasiledici sənaye sahələrinin arasındakı müvazinətli inkişafın,
faydah qazıntıların istismar səviyyəsinin də böyük rolu vardır.
b)
Cəmiyyətin inkişafı ilə təbii mühit arasındakı əlaqə
əhalinin sayı, təkrar istehsah, miqrasiyası, əmək qabiliyyətli
adamlarm istehsala cəlb edilməsi, şəhər və kənd əhalisinin
miqdarı, kənd təsərrüfatı ilə sənaye və nəqliyyat arasındakı
əlaqələrin təkmilləşməsi, coğrafi rayonların məskunlaşma
səviyyəsi ilə də ifadə edilir. Bu səpkidə istehsal sahələri ilə
qeyri-istehsal sahələri arasındakı tarazhq mədəni, texniki inkişafda
mühüm rol oynayır. İnsanlann təbiətə təsiri nəticəsində yaranmış
mədəni landşaftlara suvarma zonaları, şəhər aqlomerasiyası,
kurort-rekreasiya
kompleksləri,
dənizkənarı
çimərlüdər,
istehsal-sənaye kompleksləri daxildir. Təbii resursların, xüsusilə
çox komponenti! ilkin və təkrar xammal ehtiyatlanmn iqtisadi
qiymətləndirilməsinin əsasım məhdud
159
sərvətlər sərf edilən, ictimai əməkdən yaranan və kompleks
istifadə şəraitində istehsalın zəmini olan diferensial renta haqqında
təlim təşkil edir. Hansı kəmiyyət və keyfiyyət, mülkiyyət
formalanndan asdı olmayaraq, göstərilən resursların istifadəsi və
iqtisadi qiymətləndirilməsi texniki-iqtisadi tədbirlərə əsas- lamr.
Bu, müasir texnika, texnoloji üsulların tətbiqi şəraitində faydah
qazıntı və təkrar xammal materiallannm pul və diferensial renta
əsaslan, faydah elementlərin iqtisadi qiymətlən- dirüməsi ilə ifadə
olunur. Lakin bu, özlüyündə iqtisadi qiymətləndirməyə cəlb
olunan torpaq ehtiyatının səmərəsini ifadə etmir. Belə ki, keyfiyyət
göstəriciləri ilə yanaşı, asdı olmayaraq, təbiəti mühafizə
tədbirlərində nəzərə almaqla, ancaq mütərəqqi texnoloji üsulların
tətbiqi və sərmayə yatınmmın kompleks istifadəsi iqtisadi-ekoloji
səmərə əldə etməyə imkan verir. Əməli əhəmiyyətli dağ-mədən,
metallurgiya,
kimya-metallurgiya
xammallarmm
iqtisadi
qiymətləndirilməsinin tətbiqi, fılcrimizcə aşağıdakı tədqiqat
işlərinin yerinə yetirilməsini tələb edir.
a)
təbii texniki parametrlərin aşkar edilməsi də sərvətlərin
emalının və istifadəsinin iqtisadi-ekoloji baxımdan səmərəli
təşkdi;
b)
torpaq və su ehtiyatlannm səmərəli istifadəsinə sərf edilən
xüsusi, orta və son hədd xərclərinin tutduğu yeri;
c)
göstərilən sərvətlərin yerləşdiyi rayonun iqtisadi-coğrafi
şəraiti;
ç) müəssisənin sənaye istehsalı və texnoloji amilləri (istifadə
eddən xammal ehtiyatına görə müəssisənin istehsal gücü, əsas
fondlann dəyəri, məhsuUarın həcmi və rentabelliyi);
d)
təbiəti mühafizə tədbirlərinə aynlan və ya ayrılması zəruri
olan xərclər;
e)
istehlak rayonlarının iqtisadi və nəqliyyat baxımından
seçilməsi;
ə) istehsal proseslərindən çıxan tullantdann kəmiyyət və
keyfiyyət baxımından qruplaşdırılması;
f)
tullantıların azaldılmasına və onlann emalına dair tədbirlər
sisteminin hazırlanması;
160
g)
sərmayə qoyuluşunun və s. istehsal xərclərinin səmərəliliyi
və müəssisənin rentabelliyi.
Dünyamn ayrı-ayrı ölkələrində təbii sərvətlərdən istifadə
zamanı ətraf mühitin mühafizəsi, təbiətdə ekoloji müvazinətin
saxlanılması, təbiətdən səmərəli istifadə tədbirləri tətbiq edilir.
Faydah qazıntılarm istisman, saflaşdırdması, son emalı
proseslərində baş verən neqativ hallara qarşı qadağa qoyulması,
bəzən isə bu və ya digər müəssisənin fəaliyyətinin dayandırılması
zəruri tədbir kimi qəbul edilir.
Təcrübə göstərir ki, müəssisələrə qarşı mübarizə tədbirləri
istehsal proseslərində baş verən pozuntulann, nəzarət
xidmətlərinin, təmizləyici qurğuların səmərəsiz fəaliyyətinin
qarşısım ala bilmir. Ətraf mühiti çirkləndirən, xammaldan alınan
faydah elementlərin əmsalmı, əmək məhsuldarhğım, müəssisənin
rentabelliyini aşağı salan, nəhayət, ətraf mühitin çirklənməsinin
mənbəyi olan tullantılara görə tətbiq edilən əsas tədbirlər - cərimə
üsulu, inzibati cəza, bəzi hallarda hüquqi sanksiyalardan istifadə
edilməsi hesab olunur. Uzun müddət davam edən belə neqativ
hallan törədən şəxslər, təbiətə müdaxilə edən səbəbkarlar aşkar
edilir, cəzalandmhr. İndi bir çox ölkələr belə vəziyyətin qarşısmm
alınması məqsədilə bir sıra tədbirlər həyata keçirir və onun
bəhrəsini görür. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan
Respublikasında bu sahədə ciddi çətinliklər və məhdudiyyətlər
mövcuddur. Bunu yaradan səbəblər ondan ibarətdir ki, keçmiş
Sovet İttifaqı dövründə təbii sərvətlərin mənimsənilməsi,
istifadəsi, ətraf mühitin mühafizəsi dövlət mülkiyyəti şəklində
mərkəzləşdirilmiş halda aparılırdısa, indi istehsal vasitələri
üzərində xüsusi, fərdi mülkiyyət münasibətləri, müxtəlif
mülkiyyət formalan şəraitində təbii sərvətlərdən kompleks
istifadə, ətraf mühitin mühafizəsi, təbiəti çirkləndi- rənlərə qarşı
mübarizə tədbirlərinin aparılması çox hallarda dövlət nəzarətindən
kənarda qalır. Belə olduqda sahibkarlar törətdikləri neqativ hallara
qarşı mübarizə tədbirlərinə vəsait sərf etməkdən boyun qaçırırlar.
Bazar münasibətləri və istehsal sahələrinin özəlləşdirilməsi
dövründə ətraf mühitə dəyən antropogen, texnogen təsirlərin
161
Dostları ilə paylaş: |