həyatında qeyri-bioloji, ictimai qanunauyğunluğun rolunun
daim güclənməsinə təkan verir. Məsələn, insanın və cəmİ
3
^ətin
siyasi, istehsal, mənəvi fəaliyyəti təmiz ictimai hadisədir, o, öz
xüsusi təbiət qanunlarından fərqli olaraq öz xüsusi qanunları ilə
inkişaf edir. Ancaq bu inkişafda təbii qanunların inkişafını
qiymətləndirməmək düzgün olmazdı. İnsan ağıllı olsa da, hər
halda heyvandır. Bioloji və ictimai amillər həm insanda, həm
də cəmiyyətdə sıx qarşılıqlı fəaliyyətdədirlər, dialektik
cəhətdən bir-biri ilə bağlıdırlar. Bioloji növ kimi insanın
yaşamasının zəruriliyi və onun tam hərtərəfli inkişafının yalnız
cəmiyyətdə mümkün olması ictimai birliyin xüsusi növünün -
insan ailəsinin meydana gəlməsini şərtləndirmişdir. Ailə həm
bioloji, həm də müxtəlif ictimai funksiyalar (təsərrüfat, tərbiyə
və s.) yerinə yetirir. Onun mühüm bioloji funksiyası insan
nəslinin artırılması, insanın özü-özünü istehsal etməsidir. Bax
bu baxımdan ailə insan cəmiyyətinin özəyi kimi təbiətlə daha
sıx bağlıdır. Əhalinin yenidən istehsalının başlıca amili kimi
ailənin rolu həmişə sabit qalır. Bu funksiya demoqrafik
amillərlə, əhali problemi ilə sıx bağlıdır.
Əhali nəzəriyyəsinə xüsusi yanaşma tələb olunur. Əhali
müəyyən ərazi çərçivəsində: ölkənin bir hissəsində, bütün
ölkədə, bir qrup ölkədə, bütün dünyada yaşayan adamların
məcmusudur. Ölkənin əhalisi coğrafi mühit və maddi nemətlər
istehsalı üsulu ilə birlikdə cəmiyyətin inkişaf imkanlarını
müəyyən edir. Bununla belə istehsalın və bütövlükdə
cəmiyyətin normal inkişafı, təbii sərvətlərin mənimsənilməsi
üçün müəyyən minimum əhalinin olması zəruridir. Əksinə,
əhalinin çox olması cəmiyyətin maddi həyatına mənfi təsir edə
bilər və hətta ətraf mühitə öldürücü təsir edə biləcək ictimai
münaqişələrə və
116
partlayışlara gətirib çıxara bilər. Bir sıra filosoflar, sosioloqlar
və iqtisadçılar əhali artımına cəmiyyətin inkişafının
hərəkətverici qüvvəsini başa düşməyin açarı kimi baxmağa
cəhd etmişlər. Məsələn, ingilis siyasi iqtisadının banisi, dəyərin
əmək nəzəriyyəsinin müəllifi U.Petti qeyd etmişdir ki, bütün
zənginliklərin əsası əmək, istehsal sahəsidir. Ona görə də
zəhmətkeş əhalinin, istehsal prosesinin başlıca iştirakçısının
artımına o cəmiyyətin inkişafının, təbiətin fəth edilməsinin ən
mühüm şərti kimi baxmışdır.
Əhali artımını ictimai inkişafın əsas qüvvəsi hesab
edən
nəzəriyyələr
yaranmaqda
olan
burjuaziyanın
qeyri-istehsal təbəqələrə zadəganlara və ruhanilərə qarşı
mübarizədə ideologiyasını ifadə edirdi. O dövrdə bu eür
ideyalar müəyyən mənada mütərəqqi əhəmiyyət kəsb edirdi.
Cəmiyyətdə hakimiyyətə can atan burjuaziya torpaqla məşğul
olan aristokratları onda ittiham edirdilər ki, məhz onlar əhalini
dilənçi vəziyyətinə salmışdılar. Torpaq aristokratlarının
ideologiyası
isə
mülkədarların,
torpaq
sahiblərinin
hökmranlığına bəraət qazandırmaq üçün öz növbələrində sübut
etməyə çalışırdılar ki, əhalinin kasıb vəziyyətdə yaşamasında
kütlənin özü günahkardır. Nəticədə sosiologiyada yeni bir
məktəb yarandı və onlar belə hesab edirdilər ki, kasıbçılığa,
əhalinin dilənçi vəziyyətdə yaşamasına hər eür ehtiyac və
məhrumiyyətlərə səbəb əhali artımıdır. Bu mövqeni daha fəal
şəkildə ingilis iqtisadçısı və din xadimi T.R.Maltus müdafiə
edirdi.
Amerikalı
B.Franklindən
götürdüyü
statistik
məlumatlara əsaslanaraq yazdığı «Əhali qanunu haqqında
təcrübə» (1798) əsərində o təsdiq edirdi ki, əhalinin kasıb
vəziyyətinin, o eümlədən işsizliyin səbəbi əhalinin sayının
həddindən artıq olmasıdır. Hər şey
117
«əhalinin təbii qanunu» ilə bağlıdır: bu qanuna görə əhali artımı
həndəsi silsilə ilə, ərzaq istehsalının artımı isə ədədi silsilə ilə
gedir. Əgər əhalinin artımını dayandmuasaq, onda gələcəkdə
fəlakət olacaqdır Maltus bu vəziyyətdən çıxış yolunu əhali
artımının məcburi şəkildə nizama salınmasında görürdü -
müharibə, yoluxucu xəstəliklər, aclıq, məcburi ağır əmək,
nigahm məhdudlaşdırılması və s. Bu nəzəriyyə onu yaradanın
adı ilə maltusçuluq adı almışdır.
Maltusun ardıcılları, neomaltusçuluğun pərəstişkarları
olan Q.Butul, N.Çemberlen, U.Foqt və başqaları zəif inkişaf
etmiş ölkələrin geridə qalmasının əsas səbəbini ölkənin
əhalisinin sürətlə artmasında görürdülər. Bu mühakimələrdə
müəyyən məntiq var. Ancaq bu halda onlar, çox güman ki,
səbəbi nəticə ilə qarşılaşdırırlar. Axı əhali artımı kompleks
səbəblərlə: məhsuldar qüvvələrin, mədəniyyətin inkişaf
səviyyəsi, mövcud ictimai quruluşun xarakteri ilə, adamların
həyat inkişafı üçün bu quruluşun yaratdığı şəraitlə müəyyən
olunur. İctimai inkişafın hər bir mərhələsinə bu və ya digər
dövlət tipinə, mədəniyyətinə öz əhali artımı sürəti, əsasən
iqtisadi şəraitlə, o cümlədən coğrafi amillərlə bağlı olan onun
artımının xüsusi qanunları xasdır. Müxtəlif regionlarda və
ölkələrdə müasir demoqrafik vəziyyət müxtəlifdir. Onu demək
kifayətdir ki. Yer kürəsi əhalisinin 70 faizi qum ərazinin 7
faizində cəmləşmişdir. Planetin cənubunda əhali surətlə artır.
Məsələn, Afrikanın, Asiyanın və Latın Amerikasının əhalisi
hər 25 ildən bir praktiki olaraq iki dəfə çoxalır. Şimalda isə
bunun əksi müşahidə olunur: Avropada əhali artımı demək olar
ki, yoxdur, bəzi ölkələrdə hətta əhalinin azalması meyli
müşahidə olunur. - məsələn, Rusiyada 1990-cı ildən üzü bəri
əhalinin sayı ildə təqribən bir
118
Dostları ilə paylaş: |