Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
təbiətən sağlam tələbat xasdır və bu tələbatı öz əməyi ilə ödəyə bilər. Hər bir əmək bizə əxlaqi təsir göstərir. Fikrimizi verilən mövzu ətrafında cəmləşdirmək üçün göstərdiyimiz cəhdi daxili dünyamıza atılan daşla müqayisə etmək olar: ilk dairə böyük deyil, ancaq sonrakılar yavaş-yavaş genişlənir və o xeyli böyüyür. Hətta biz min il yaşasaq belə istedadlı adam öz ölümü günü aşkar edəcək ki, etmək istədiyinin heç yarısını belə etməyib. Fəaliyyət göstərmək istəyən imkan axtarır, istəməyən isə bəhanə tapır. Pis etməkdənsə etməmək daha yaxşıdır. Cəmiyyətin iqtisadi həyatı və ilk növbədə, istehsal üsulu müəyyən obyektiv qanunlara tabedir, istənilən obyektiv qanun təbiət və cəmiyyət hadisələri arasındakı zəruri vacib və təkrarlanan əlaqə kimi özünü göstərir. Bu cür əlaqə bir çox iqtisadi hadisələr arasında mövcuddur: məsələn, malın qiyməti və onun istehsalına sərf olunan əmək arasında, ictimai zəruri iş saatı və azad vaxt arasında, istehsal və istehlak arasında, tələb və təklif arasında əlaqə mövcuddur. Bu cür qanunauyğun əlaqə obyektiv, yəni adamların şüur və iradəsindən asılı olmayaraq mövcuddur. Onların obyektiv xarakteri bununla bağlıdır. İstehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin xarakterinə, inkişaf səviyyəsinə və tələbatına uyğunluğu qanunu cəmiyyətin iqtisadi həyatının obyektiv qanunlarındandır. Cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri istehsal münasibətləri ilə vəhdətdə iqtisadi istehsal üsulunu yaradır. Bu vaxt məhsuldar qüvvələr onun məzmunu kimi istehsal münasibətləri isə adamların istehsalı həyata keçirdiyi iqtisadi forma kimi, çıxış edir. Məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri arasındakı qarşılıqlı fəaliyyəti məzmun və formanın qarşılıqlı
fəaliyyətinin ümumi dialektik qanununa tabedir; bu qanuna görə məzmun formaya nisbətdə müəyyənedici rol oynayır. İctimai həyatda bu öz konkret ifadəsini istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin xarakter və inkişaf səviyyəsinə uyğunluğunun ümumisosialoji (yəni, bütün fonnasiyalarda fəaliyyət göstərən) qanununda tapır. İstehsal münasibətlərinin obyektiv maddi təbiəti onunla müəyyən olunur ki, o adamların iradə və arzusuna əsasən deyil, məhsuldar qüvvələrin vəziyyətinə uyğun formalaşır. İbtidai icma quruluşu şəraitində ona icma mülkiyyəti ona görə hökmranlıq edirdi ki, o, həmin dövrdəki məhsuldar qüvvələrin xarakterinə uyğun gəlirdi: əməyin məhsuldarlığının aşağı olması, maddi nemətlər istehsal edənlərin özlərinin inkişaf etməməsi yalnız əməyin kollektiv təşkili ilə əvəzi ödənilə bilərdi. Əks halda bizim əcdadlarımız özlərinin yaşamasının ən elementar şəraitini belə yarada bilməzdirlər. Doğrudur, son illər ibtidai icma dövrünü tədqiq edən tarixçilər o dövrün həyat şəraitinin və dövıiin adamlarının təsərrüfat fəaliyyətinin sadələşdirilməsi əleyhinə çıxırlar. Onlar belə hesab edirlər ki, hətta geridə qalmış ovçular və toplayanlar əvvəllər hesab edildiyi kimi heç də tez-tez ac qalmır, tez-tez qida axtarmır, onu əldə etmək üçün çox vaxt sərf etmirdilər və onların əmək fəaliyyəti nəticəsində həyatlarını təmin etmək üçün lazım olandan artıq məhsulları olurdu. Ancaq bu artıq məhsul sonralar yaranan izafi məhsuldan fərqlənirdi və bu artıqlıq istehsal münasibəti sistemində istismarçıhq üçün əsas ola bilmirdi. Neolit inqilabı nəticəsində yaranan ibtidai icma quruluşunun son dövmndə məhsuldar qüvvələr mənimsəmə təsərrüfatından istehsal edənə keçməyə imkan verdi və bu da əməyin məhsuldarlığım on dəfə artırdı. İbtidai insanlar öz əmək
nıohsuldarlıqlarmı artırmaqla başqa sahələrdə olacaq dəyişiklikləri görə bilmədilər. Doğurdan da texnikada inqilab və onunla bağlı təsərrüfatda baş verən dəyişikliklər bəşəriyyət tarixinin dönüş nöqtəsi oldu. Kollektiv mülkiyyətin şəxsi mülkiyyətlə, kollektiv əxlaqın fərdi əxlaqla əvəz olunması, ictimai siniflərin yaranması, cəmiyyətin siyasi təşkilinə keçid (dövlətin yaranması), ailənin yenidən təşkil edilməsi - bəşəriyyət sonrakı mərhələlərində bu cür köklü dəyişiklikləri heç vaxt yaşamır. Bu dəyişikliyin bütün aspektlərindən ən çox bizi mülkiyyətin ibtida - kollektiv formasından şəxsi mülkiyyət formasına keçməsinin mümkünlüyü və
zəruriliyi maraqlandırır. Bir tərəfdən, əməyin məhsuldarlığının artması onun daha çox fərdiləşməsinə ailə və hətta ayrıca fərd çərçivəsində istehsalın məhdudlaşdırılması imkanı yaratdı. Digər tərəfdən isə, ənənəvi mülkiyyət münasibətlərinin saxlanması istehsalın sonrakı tərəqqisini ləngidir, bununla da onun şəxsi mülkiyyətə keçməsi zərurəti yaranır və bu da əməyin təşkili növünə müvafiq forma verməyə imkan verirdi. Bu dövrdə mülkiyyət münasibətlərinin yenidən qurulmasının öz mərhələləri, öz keçid formaları olmuşdur. Əvvəlcə istehsalçının məhsula mülkiyyət hüququ və onu sonradan mübadilə etmək hüququ həmin kollektiv çərçivəsində nisbi xüsusiləşmə xarakteri daşıyırdı və kollektivin digər üzvlərinin istismarına yol vermirdi. Xüsusi mülkiyyət isə, sözün həqiqi mənasında, mülkiyyətin xüsusiləşməsinin təkamülünün məntiqi başa çatmasıdır. Xüsusi mülkiyyət tarixi inkişafın sonrakı mərhələlərinin əsasını təşkil etmişdir. Bu o deməkdir ki, ibtidai iema quruluşunun dağılmasından başlayaraq məhsuldar qüvvələrin xarakteri dəyişməmiş və onlar
212 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|