Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstehsal münasibətlərinin fəal əks təsir qanununun
xüsusi mülkiyyəti tələb etmişlər. Yeni tarixi mərhələyə daxil olmaq üçün nə baş verməlidir? Əlbəttə hər bir konkret tarixi şəraitdə istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin xarakterinə, inkişaf səviyyəsinə və tələbatına uyğunluğu qanununun fəaliyyətinin əsasında dayanan konkret sual və cavab olmalıdır. Feodalizmdən kapitalizmə keçid prosesi məhsuldar qüvvələrin səviyyəsinin və onun sonrakı inkişafının tələbatlarının keyfiyyət dəyişikliyi ilə şərtlənirdi. Quldarlıqdan feodalizmə keçiddə vəziyyət başqa cür olmuşdur. Texnikanı öyrənən tarixçilər belə bir suala cavab verməyə çətinlik çəkirdilər ki, hansı texniki inqilab və ya heç olmasa hansı keyfiyyətcə yeni texniki səviyyə quldarlıq quruluşunun böhranının başlanğıc nöqtəsi olmuşdur. Bu cür dəyişiklik əslində olmamışdır. Axı məhsuldar qüvvələrin inkişafına olan tələbat yalnız onun maddi ünsürləri, ilk növbədə, texnikanın inkişafına olan tələbatla ölçülmür. Daha böyük əhəmiyyət məhsuldar qüvvələrin şəxsi ünsürlərinin inkişafına olan tələbat kəsb edir. Quldarlıq öz inkişafının son mərhələlərində texnikanın keyfiyyətcə yeni səviyyəsini yarada bilmədi, lakin o əsas məhsuldar qüvvənin- insanın inkişafına tələbatı aşkar etdi. Zəhmətkeşlərin ictimai-iqtisadi statusunun dəyişməsi texniki, onun əsasında isə iqtisadi tərəqqinin ilkin şərti kimi çıxış etmişdir. Zəhmətkeş statusu daha bir münasibətdə köklü dəyişikliyi tələb etdi: qulun ailəsi yox idi və buna görə də işçi qüvvəsinin artımı dalana dirənirdi. Məhsuldar qüvvələrin xarakteri ikinci dəfə yalnız kapitalist cəmiyyətinin inkişafı prosesində dəyişir: onlar yenidən ictimai xarakter kəsb edir və mülkiyyət, bölgü, tələbat münasibətlərində prinsipial dəyişiklik tələb edir. Bu dəyişiklik doğrudan da baş verir; inkişaf etmiş 213 ölkələrdə bu gün yeni qüvvə toplayan ictimailəşmə prosesi dediklərimizin əyani təsdiqidir. Bu prosesin təbiəti aydındır. İnsan yalnız istehsal münasibətlərinin daşıyıcısı olmayıb, həm də məhsuldar qüvvələr sistemində əsas rol oynayır. İstehsalın təşkilatçısı kimi çıxış edənlər, onun effektli olmasında marağı olanlar bu şəraiti inkar edə bilməz: bu hal onun iradə və arzusundan güclüdür. O, şəxsi marağına görə əsas məhsuldar qüvvənin qayğısına qalmağa, bütün istehsal və bütöv ictimai münasibətləri məhsuldar qüvvələrin inkişaf təlabatma uyğunlaşdırmağa məcbur olur. Bu gün, elmi texniki inqilabın inkişaf etdiyi indiki şəraitdə bu nə vaxtsa olduğundan daha artıq zəruridir. Müasir istehsal işçinin fiziki-texniki sağlamlığına, onun peşə və ümumi təhsil səviyyəsinə, mədəniyyət və əxlaqına yüksək təlabatla yanaşır. Bu obyektiv zərurət kapital ölkələrinin müasir ictimai siyasətlərinin əsasını təşkil edir. Bu nə qədər paradoksal olsa da, şəxsi maraq öz mənasına görə sosialist məqsədləri - daha çox insanın “həyat tərzi”, böyük ictimai ədalət - reallaşdırmağa gətirib çıxarır. Demək lazımdır ki, bu mərhələdə insan yalnız kapitalizmin əsas qanununun - izafi dəyər qanununun - reallaşması vasitəsi olaraq qalmır. Çox güman ki, insan istehsal üsulunun məqsədinə çevrilir. İstehsal münasibətlərinin fəal əks təsir qanununun təhlilinə də yer ayırmaq məqsədəuyğundur. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün formalar kimi istehsal münasibətləri də məhsuldar qüvvələrdən gələn dəyişikliklə bağlı təkanı passiv qəbul edir: onlar onun inkişafına fəal əks təsir göstərir. Ümumi şəkildə bu təsirin mexanizmi belədir: məhsuldar qüvvələr yaradılır və inkişaf etdirilir, qorunur və ya ictimai istehsalı həyata keçiraıək üçün konkret şəkildə təşkil olunan və müəyyən
səbəblərlə hərəkət etdirilən insanların praktiki fəaliyyətinin nəticəsində sıradan çıxır. Bütün bunlar mövcud istehsal münasibətləri ilə müəyyən olunur. İstehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrə fəal əks təsiri ikili ola bilər. İstehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin xarakterinə, inkişaf səviyyəsinə və tələbatına uyğun gələndə onlar onun inkişafının mühərriki kimi çıxış edir və bütövlükdə ictimai tərəqqini sürətləndirir. İstehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrə uyğun gəlməyəndə isə 0 , tomıoza, əngələ çevrilir, yəni onların inkişafını və bütövlükdə sosial orqanizmin inkişafını ləngidir. İctimai - iqtisadi formasiyaların tarixi qarşımızda istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrə əks təsir prosesində həyata keçirdiyi “rolların dəyişməsi” tarixi kimi dayanır. Bu baxımdan kapitalizmin tarixi tipik nümunədir. Kapitalizmin meydana gəlməsi və inkişafı dövrü məhsuldar qüvvələrin görünməz yüksəlişi ilə müşayiət olunurdu, sonradan burjua istehsal münasibəti məhsuldar qüvvələrin ictimai xarakteri ilə daha çox ziddiyyət təşkil etdi. İki dünya müharibəsi, 20-ci illərin sonu 30-cu illərin əvvəllərində dəhşətli iqtisadi böhran, Rusiyada və sonralar başqa ölkələrdə burjua münasibətlərinin məhv olması kapitalizmin yaşadığı bölrramn göstəriciləridir. Bu gün “ümumi böhran olmuşdurmu?” sualı tez-tez qaldırılır və Qərb ölkələrinin, Yaponiyanın və başqalarının inkişafının bu günkü uğurlarına müraciət edənlər açıq- aşkar tarixilik prinsipini inkar edirlər. Əgər biz vəziyyətin təmiz mənzərəsini təsəvvür etmək istəyiriksə sualı başqa cür qoymaq məsləhətdir: “Kapitalizm ümumi böhranı necə dəf edə bilmiş, iqtisadiyyatı necə dirçəltmiş, yüksək “keyfiyyətli həyata” necə nail ola bilmişdir?” Məhz onda bütün mümkün faktları və arqumentləri müqayisə etməklə
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|