Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
fərqləndirə bilirik: bizdə olan fikir, hiss və arzuları biz özümüzünkü kimi müəyyən edirik və onu kimə məxsus olduğundan, yəni fikirləşən, hiss edən, arzuları olanı özümüzdən ayırırıq. Beləliklə, hətta daxili, mənəvi həyat sahəsində biz hansısa “şəxsi mülkiyyətimizi” tapırıq. “Mənim fikrim, mənim hissim, mənim iradəm, mənim hərəkətim” deyirik, hətta “mənim əlim, qolum” deməklə öz bədənimizin olduğunu da təsdiqləyirik. Şeylərin tam mülkiyyətçisi olmaq onun dəyərinin mülkiyyətçisi olmaq deməkdir, mən ondan istifadə etmək, onu idarə etmək hüququ əldə edirəm. Şey mülkiyyət kimi tələbata xidmət edir. İnsan varislik, öz əməyi və zəbt etməklə mülkiyyət əldə edir. Mülkiyyətin başlıca əsası əməkdir. Öz əməyi ilə qazanılan insanın mülkiyyətidir. Mülkiyyətin subyekti fiziki fərddir - burada bir şərti nəzərə almaq lazımdır: axı bədənə malik olmayan ruhun heç nəyə ehtiyacı yoxdur, cənnətdə də heç bir hüquqi münasibət yoxdur və ona görə də mülkiyyətin subyektinin canlı fərd olması xüsusi vurğulanır. Müasir hüquqi praktikada mülkiyyət hüququnun faktiki subyekti yalnız fiziki şəxs deyil, həm də hüquqi şəxs - “sosial orqanizm”, məsələn, müəssisə, auksioner cəmiyyət və s ola bilər. Fiziki şəxslərin məcmusu insan fərdlərinin xaotik qarışığı deyil, bu müəyyən şəxsdir, ilk növbədə, həmin müəssisənin rəhbəri simasında başqa müəssisələrlə, dövlət idarələri, xarici fmnalar və ya ayrıca fiziki şəxslərlə kollektiv adından hüquqi münasibətlər yaradan şəxsdir və onlar da mülkiyyət subyekti kimi çıxış edirlər. Mülkiyyət subyekti olan hər kəs ondan istədiyi kimi istifadə edə bilir. Mülkiyyətin obyekti kimi insanın yaratdığı və ya təbiətin verdiyi hər şey çıxış edə bilər, ancaq o məhdud olduğundan və insanların ona olan ehtiyaclarını nəzərə 228 alaraq onun üzərində mülkiyyət hüququ yaradılmışdır; məsələn, hələlik hava hamıya çatdığından heç kəs onu bölüşdürməyə və onu öz mülkiyyəti etməyə cəhd etmir. Bəşəriyyət tarixində mülkiyyət əldə etməyin iki üsulu olmuşdur: zorla işğal etmək və ya hər hansı obyekti becərmək üsulu. Mülkiyyət əldə etməyə insanı ehtiyac vadar etmişdir. Şeylərin dəyəri, az olması və lazımhhğı ona maraq yaradır. İnsan müəyyən torpaq sahəsini becərirsə, onu çəpərə alırsa, bu artıq onun mülkiyyəti, çəpərdən kənarda olanlar isə kimlərin isə mülkiyyəti hesab olunur. Bu hüquq üçün əsas fərasət, əmək və mənimsəmək olur - burada mənimsəmək deyərkən oğurlamaq yox, heç kəsə məxsus olmayanı özününkü etmək nəzərdə tutulur. Əqlimizin məhsulu olan - elmi, fəlsəfi, bədii məqalələri, kitabları, bütün
mülki ixtiraları “özümüzünkü” hesab edirik. Bir sözlə, mülkiyyət ictimai münasibətlərin forması kimi çıxış edir. Mülkiyyət institutunun məzmunu subyektin obyekt üzərindəki sahibliyi, istifadə etməsi və idarə etməsi ilə müəyyən olunur. Əlbəttə söhbət, sadəcə olaraq, faktiki sahiblikdən, istifadə etmək və idarə etməkdən getmir, söhbət subyektin mülkiyyət üzərindəki hüquqlarının yaşadığı cəmiyyətdəki qanunlarla təsbit olunmasından gedir. Ümumi və şəxsi ictimai əlaqələr həyatın müxtəlif sahələrində özünü göstərir: biz bunu iqtisadiyyatda müşahidə edirik və o hüquqi münasibətlərdən ayrılmazdır. Məsələn, adamlar arasında müqavilə bağlanması şəxsi və ya ümumi hüquqi münasibətlərin tipik nümunəsidir. Mülkiyyət də hüquqi münasibətin tipik nümunəsidir. Hər hansı bir adamın nəyinsə üzərindəki mülkiyyət hüququ o deməkdir ki, başqa adam və ya bütövlükdə cəmiyyət onun tabeliyində olan mülkiyyətə göz dikə bilməz. Beləliklə, mülki)^ət 229 vətəndaşı şeylər üzərində və ya onun vasitəsi ilə başqa adamlar üzərində təmiz mülkiyyəti demək deyildir. Əgər kimsə insan məskunlaşmayan adada yaşayarsa və əynində olanların hamısını öz mülkiyyəti hesab edirsə yalnız onun bu hüququna hörmət edənləri təsəvvüründə canlandıra bilər. Axı burada cəmiyyət, hüquqi münasibətlər yoxdur və deməli, sözün həqiqi mənasında, mülkiyyətdən danışmağa deyər dəyməz. Mülkiyyət ictimai hadisə kimi ona görə çıxış etmir ki, mütləq bir neçə adamın olmasını tələb etsin, onun dərin mənası ondadır ki, mülkiyyət ideyası məntiqi olaraq müəyyən ictimai əlaqələri tələb edir, bunsuz mülkiyyət ideyası haqqında düşünməyə dəyməz. Mülkiyyət formalarının müxtəlifliyini mühazirədə vurğulamaq bu məsələyə daha yaxşı aydınlıq gətirməyə xidmət edərdi. Şəxsi mülkiyyət deyərkən mənə məxsus olan şeylər - paltarım, ayaqqabım, çantam, yazı stolum və s. nəzərdə tutulur - yəni heç kəsin iddia irəli sürə bilmədiyi bütün şeylər mənə məxsusdur. Şəxsi mülkiyyətdə mənim iradəm şəxsidir: mən fərdi şəkildə onun sahibiyəm, ondan istifadə edir və onu idarə edirəm, məsələn mənim paltarım, ayaqqabım, kitabım və s. Xüsusi mülkiyyət isə ailəyə məxsus olanları nəzərdə tutur - xüsusi mülkiyyət hər hansı kompaniyanın və ya bir qrup adamın mülkiyyəti ola bilər. İctimai mülkiyyət isə dövlətə məxsusdur. Bu mülkiyyətlə hamıya, fərdi şəkildə isə heç kəsə məxsus olmayan mülkiyyətdir- məsələn, sovetlər dövründə, - elə indi də, - torpaq dövlətin mülkiyyəti hesab olunurdu. Xüsusi mülkİ 5 p/ət
insanın təbiəti ilə, onun bədən və ruhi quruluşu ilə, onun tələbatları ilə, onu işləməyə vadar edən səbəblərlə sıx bağlıdır. Xüsusi mülkiyyət məhsuldar əməyin və sərbəst təsərrüfat təşəbbüsünün güclü mənbəyidir; 230 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|