Pərvanə MƏMMƏDLĠ

 
39 
yeniləşmə prosesini Səttar xanın adı ilə bağlayır, onun İran tarixində bir dirçəliş 
rəmzinə çevrildiyini qeyd edirdi. 
M.Rəsulzadəyə  görə  bu  Məşrutə  dövrü  Güney  azərbaycanlıların  milli-
mədəni  hərəkatdan  milli  haqlar  uğrunda  siyasi  mübarizəyə  bir  keçid  mərhələsi 
olmuşdu. 
O  dövrdə  İran  tarixində  ilk  dəfə  Avropa  standartlarına  uyğun  olan  və 
ölkədə  ən  çox  oxunan  və  ən  nüfuzlu  qəzet  sayılan  «İran-nou»  gündəlik  qəzeti 
nəşr olunurdu. Qəzetin redaktoru M.Ə.Rəsulzadə idi. M.Ə.Rəsulzadənin sözləri 
ilə desək, «İran-noy» Demokratik fərqənin fikirlərini yayırdı, yaradıcı heyəti də 
Azəri türklərindən təşkil olunmuşdu. 
O, 1908-ci ildə Bakı Sosial Demokrat komitəsi tərəfindən Gilan inqilabına 
nəzarət  üçün  Rəşt  şəhərinə  gəlib  həmin  il  mücahidlərlə  birlikdə  Tehrana 
gedərək  Məşrutə  hərəkatına  qoşulmuşdu.  Tehranda  qısa  bir  vaxt  ərzində 
Məşrutə  liderlərinin  diqqətini  çəkmiş  və  Demokrat  Partiyasının  qurulması  və 
proqramının  yazılmasında  iştirak  etmişdir.  Rəsulzadə  Seyid  Həsən  Tağızadə 
olmaqla  Avropa  təhsili  görmüş  bir  qrup  İran  ziyalısı  ilə  birlikdə  1910-cu  ilin 
sentyabr  ayında  İran  Demokrat  partiayasının  əsasını  qoyur.    İran  Demokrat 
Partiyasının  orqanı  kimi  fəaliyyətə  başlayan  «İran-nou»  qəzeti  Məşrutə 
inqilabının  ikinci  dövründə  və  məclisin  ikinci  dönəmində  ən  məşhur  qəzet  idi. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  buradakı  fəaliyyəti  ilə  yeni  qəzet  üslubunu  – 
Avropa  tərzini  İrana  gətirdi.  O,  Azərbaycanın  rus  işğalından  qurtulması  və 
İranın  Rusiyanın  təsirindən uzaqlaşması  ilə  bağlı  sərt  yazılar  yazırdı.    Qəzetdə 
M.Ə.Rəsulzadə bəzən Niş təxəlüsü ilə çıxış edirdi. 
Qəzet adətən ölkədə baş verən siyasi hadisələri işıqlandırır, çatışmazlıqları 
açıq  göstərirdi.  «İran-nou»  tez-tez  nüfuzlu  şəxslərin  və  qəzetlərin  həmləsinə 
məruz  qalırdı.  Səhifələrindən  birində  Krılovun  «Heyvanların  konserti» 
təmsilinə iqtibas çap edən qəzet Sipəhdarın qəzəbinə tuş gəlmişdi. 1911-ci ildə 
fəaliyyətini «İran-novin» adı altında davam edən qəzetdə siyasi  məsələlər daha 
kəskin  verilirdi.  Belə  ki,  bu  mətbu  orqanı  İranda  olan  əcnəbilərin  pərdə  arxası 
işlərinin  üstünü  açmağa  nail  olurdu.  Sədr  Haşiminin  qeyd  etdiyinə  görə 

---

 
40 
Tehranın  Milli  Məclis  nümayəndələri  öz  nitqlərində  qəzetdə  dərc  olunan 
yazılardan istifadə edirdilər (61, 65). 
O  illərdə  Səttanxan  Mərkəzi  hökumətə  belə  bir  müraciət  göndərmişdi: 
«Bizim  şahla,  onun  taxt-tacı  ilə  işimiz  yoxdur.  Biz  azadlıq,  hüquq  və 
konstitusiyanın  şərtlərinə  əməl  olunmasını  istəyirik.  Şah  bizim  istəyimizi  bizə 
verməlidir, yoxsa biz cümhuriyyət elan edəcəyik». 
Güney  Azərbaycanda  demokratik  hakimiyyətin  bərqərar  edilməsinə 
baxmayaraq,  İngiltərə  və  Rusiya  hökumətlərinin  təhriki  ilə  bundan  sonra  da 
Təbrizə  qarşı  əksinqilabın  yeni  hücumları  davam  edirdi.  1911-ci  ildə  rus 
qoşunlarının  təbrizə  hücumu  və  şəhərin  tutulması  inqilabın  yatırılması  ilə 
nəticələndi. 
1905-1011-ci  illər  İran  burjua  inqilabında  Azərbaycan  aparıcı  və  həlledici 
rol  oynadı.  Bu  inqilab  Azərbaycan  xalqının  ictimai-siyasi  və  milli  şüurunun 
inkişafı üçün şərait yaratdı. 
Bu  dövrdəki  mətbu  orqanlarının  siyasi  istiqaməti  eyni  deyildi.  Mətbuat 
əsasən  konstitusiya  tərəfdarları  və  mütləqiyyət  (monarxiya)  tərəfdarlarına 
bölünürdülər.  Sosial  demokratik  mətbuatının  ilk  nümainələri  yaranırdı 
(«Mücahid»,  «İstiqlal»).  Xüsusilə  Quzey  Azərbaycanda  çıxan  «Molla 
Nəsrəddin»,  «İrşad»  və  bu  kimi  mətbu  orqanların  təsiri  ilə  mətbuatda  yeni 
satirik felyeton, siyasi publisistika və satirik qrafika (karikatura) yaranırdı. 
Mətbuatın  inkişafı  ilə  bərabər  siyasi  publisistika  da  yetkinləşirdi. 
Keyfiyyət  dəyişikliyi  publisistik  sənətkarlığın  artmasında  özünü  qabarıq 
göstərirdi. Bundan başqa satirik mətbuat yaranır, onun səhifələrində yeni janrlar 
karikatura və siyasi felyeton nümunələri formalaşırdı. 
Məşrutə fərmanı ölkədəki siyasi fəzanın açılmasına gətirib çıxardı. Zülmün 
və  haqsızlığın  aradan  aparılması,  ədalətin  və  müstəqilliyin  bərpası  devizi 
altında  başlanmış  xalq  hərəkatı  iştirakçılarının  əsas  tələbi  qanunlara  söykənən 
bir  hökumətin  yaradılması  və  bir  vətəndaş  olaraq  onların  həyat  tərzini 
formalaşdıracaq  hüquqların  təmin  olunması  ıdı.  Çünki  xalq  mədəniyyət  və 
təfəkkür  tərzi  baxımından  əvvəlki  illərə  nisbətən,  bir  çox  irəliləyişlərə  nail 

---

 
41 
olmuşdu.  Gündən-günə  genişlənən  siyasi  hadisələrin  və  ictimai  çəkişmələrin 
nəticəsi  ölkənin  xəbər  mərkəzinə  çevrilməsinə,  bu  isə  Azərbaycanda  nəşriyyat 
bazarının  yaranmasına  gətirib  çıxardı.  Müxtəlif  qəzetlər  yayılmağa  başladı. 
İnqilabi  hərəkat  ölkənin  ədəbi  mühitində  əks  olunduğuna  görə  tezliklə  bir  çox 
şair  və  yazıçılar  da  azadlıq  aşiqlərinə  qoşularaq  qələmləri  ilə  mübarizəyə 
atıldılar. Nəticədə xalqın informasiya qıtlığı aradan qaldırıldı. 
Xalqın  əlinə  yetişən  bu  qəzetlər  kütləni  gündən-günə  yenilənən  siyasi 
cərəyanlara  doğru  istiqamətləndirildi.  Bu  nəşriyyatların  yeni  ədəbi-mədəni 
mühitin  formalaşmasında  günün  tələbindən  doğan  əsərlərin  yaradılmasında, 
həcv və tənqidin köməyilə xalqın əsrlərdən bəri davam edən qəflət yuxusundan 
oyadılmasında  böyük  rolu  olmuşdur.  Əlbəttə,  bu  bu  qəzetlər  heç  də  eyni 
səviyyədə  deyildi.  Bəzisi  ana  dilində,  bəzisi  fars  dilində,  bəziləri  isə  hər  iki 
dildə nəşr olunurdu. Onların çoxu burjuaziya ilə bağlı olan ziyalıların fikirlərini 
təbliğ edirdi. Bir hissəsi cəmiyyətin yuxarı, bəzisi isə aşağı təbəqəsinin  – şəhər 
və  kənd  zəhmətkeşlərinin  arzu  və  istəklərini,  fikirlərini  çap  etməklə  ölkə 
əhalisinin mədəniyyətini özlərində əks etdirirdi (64, 15). 
Hələ illər öhcə, Nəsrəddin şah Qacarın dövründə nəşriyyə və tərcümə işləri 
nazir,  Etimadüssəltənətinin  rəhbərliyi  altında  «Senzura  idarəsi»  adlı  təşkilat 
mövcud    idi  və  bütün  mətbu  orqanları  bu  idarədən  keçdikdən  sonra  nəşrinə 
icazə  verilirdi.  Aydındır  ki,  bu  qurumun  varlığı  ilə  mətbuat  azadlığı  tam 
anlamda  olmamışdır.  Çünki  istənilən  qəzetin  yazılarındakı  dövlət  siyasətilə 
uyğunsuzluq onun dəhşətli sonluğu demək idi.  
İlk  milli  şuranın  açılmasından  və  Azərbaycan  nümayəndələrinin  Tehrana 
gəlməsindən  sonra    Azərbaycanlı  millət  vəkillərinin  təkidilə  1908-ci  ildə 
senzura  ləğv  edilərək  86  məclis  nümayəndəsinin  iştirak  etdiyi  toplantıda  76  % 
səs  çoxluğu  ilə  yeni  mətbuat  qanunu  qəbul  olundu.  Beləliklə,  mətbuat  tam 
azadlığa  qovuşaraq  istədiyi  qəzeti  senzurasız  çap  etmək  hüququna  malik  oldu. 
Bu qanun 52 maddəni ehtiva edən 6 fəsildən ibarət idi. Onun müqəddiməsində 
deyilirdi:  «Konsititusiyanın  20-ci  bəndinə  müvafiq  olaraq  yanlış  və  dinə  qarşı 
zərər  törədə  biləcək  kitab  və  yazılardan  başqa  bütövlükdə  mətbuata  senzura 

---