Pərvanə MƏMMƏDLĠ

 
104 
azərbaycanlılar arasında oxucuları var idi. İran şəraitində əksər qəzetlərin 300 -
dən 3000-ə qədər oxucusu olduğu halda, «Vətən yolunda»nın  oxucuları 15000-
dən  artıq  idi.  Oxucular  günaşırı  çıxan  bu  qəzetin  hər  nömrəsini  səbirsizliklə 
gözləyir və yığıb saxlayırdılar. «Əgər ilk fəaliyyət dövründə qəzet əsasən sovet 
mühərrir  və  yazıçılarının  qüvvəsilə  çıxmış  və  siyasi-ictimai  materiallar 
vermişsə,  ikinci  dövrdə  çoxlu  yerli  şair  və  mühərrir  toplaya  bilmişdir»  (46, 
153). Yerli şair və mühərrirlərə gəldikdə onların sırasına: Mirmehdi Etimad, Əli 
Fitrət  Balaş  Azəroğlu,  Çavuşi,  Əli  Tudə,  Mədinə  Gülgün,  Mirrəhim  Vilayi, 
Məhəmmədlu Əbbasi, Hilal Nasiri, Məhəmməd Buriya daxil idi. 
Qəzetin  xalq  arasındakı  nüfuzunu  göstərmək  üçün  yerli  müəllif 
M.Biriyanin  qəzetin  ilk  çapından  təxminən  1  ay  sonra  yazdığı  məqaləyə  nəzər 
salmaq kifayətdir. «Təbriz məktubları» rubrikası altında çap olunmuş məqalədə 
yazılırdı: Mehrin (oktyabr ayı nəzərdə tutulur – P.M.) 22-də saat 10 radələrində 
Tərbiyət  xiyabanı  qarşısından  keçərkən  əhalinin  bir  nəfər  kiçik  oğlanın 
dövrəsinə  yığışaraq  qəzet  almalarını  gördüm.  Saqqalı  ağarmış  bir  qoca  kişi 
əlində  pul  tutaraq  camaatı  itələyə-itələyə  ruznamə  almaq  istəyirdi.  Müsaidə 
edərək  ruznamənin  birini  alıb  ona  verdim.  O  sevincək  ruznaməni  alaraq  dedi: 
Ağa,  əgər  mümkün  olarsa  bir  az  oxu  görək  nə  yazırlar.  Onun  xahişini  yerə 
salmadım,  oxudum.  qoca  dərindən  bir  ah  çəkdi.  Mən  heyrətlə  səbəbini  sual 
etdim.  O  üzünü  mənə  tutub:  -  Çox  şükür  ki,  belə  sadə  dildə  yazırsınız  dedi  və 
ruznaməni  əlimdən  alıb  mənimlə  xudahafizləşdi.  Və  ömrünün  son  illərində 
Azərbaycan  dilində  yazılmış  ruznaməni  əlləri  titrəyə-titrəyə  başqalarına 
göstərmək üçün sürətlə getdi» (110, 1941, №6). 
Yaradıcı qrupa daxil olan yazıçı Qılman İlkin o günləri xatırlayıb  yazırdı: 
«Biz orada azərbaycanlı əsgərlər üçün qəzet nəşr etməli idik. Qəzetin yerli əhali 
tərəfindən  oxuna  bilməsi  üçün  onun  ərəb  əlifbası  ilə  çap  edilməsi  qərara 
alınmışdı.  Çünki  İran  qəzetləri  müharibə  əməliyyatları  və  cəbhələrdəki 
hadisələr barədə səhv məlumat verir, hadisələr almanların xeyrinə olaraq, təhrif 
olunurdu.  Sovet  qoşunlarının  cəbhədəki  vuruşmalarını  biz  olduğu  kimi  yerli 
əhaliyə  çatdırmalı idik» (89, 1999, №3, 40). 

---

 
105 
Qəzetin birinci mərhələdə cəmi 6 ay fəaliyyət göstərib qapadılması Güney 
Azərbaycanda olan siyasi işçilərin Bakıya geri çağırılması ilə əlaqədar idi. Onu 
da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Təbrizdə  fəaliyyət  göstərən  işçi  qrupu  ilə  Sovet 
Hərbi    diplomatik  nümayəndələri  arasında  münasibətlər  ziddiyyətli  idi.  O 
dövrdə  baş  verən  hadisələri  araşdırmaya  cəlb  edən  C.Həsənli  yazır:  «Güney 
Azərbaycandakı proseslərin getdikcə milli müstəviyə keçməsi sovetləri o qədər 
də  təmin  etmirdi...  Hətta  A.Smirnov  ilk  olaraq  türk  dilində  çıxan  və  Güney 
Azərbaycanda  əl-əl  gəzən  «Vətən  yolunda»  qəzetinin  bağlanması  haqqında 
SSRİ  Xarici  İşlər  Komissarlığına  müraciət  də  etmiş,  lakin  M.C.Bağırov  da  öz 
növbəsində «Vətən yolunda» qəzetinin bağlanmasına etirazını bildirmişdi» (23, 
s.64-65). 
Bundan  əlavə  1941-ci  ilin  noyabrında  sovetlərin  qərbdə  olduğu  kimi, 
cənubda  da  öz  sərhədlərini  genişləndirmək»  prosesinin  başa  çatması 
gözlənilirdi.  Lakin  sovet-alman  cəbhəsində  vəziyyətin  gərgin  xarakter  alması 
SSRİ-ni öz planlarından yayındırırdı. 1942-ci il yanvar ayının 29-da İranın ərazi 
bütövlüyü  haqqında  üçtərəfli  bəyannamənin  imzalanması  Azərbaycan 
məsələsini  xeyli  çətinləşdirdi.  Sovetlər  Birliyi  bir  də  bu    məsələyə  böyük 
müharibədə əsaslı döyüş  başa çatdıqdan sonra qayıtdı (24, 4). 
1944-cü  ildə  Güney  Azərbaycana  yenidən  işçi  qrupu  göndərilmişdi. 
Bununla  da  2  ildən  sonra  1944-cü  ilin  aprelindən  Təbrizdə  «Vətən  yolunda» 
qəzetinin  nəşri  bərpa  edilmişdi.  Qəzetin  II  fəaliyyət  dövründə  redaktoru 
H.Şahgəldiyev  idi.  Qəzet  tək  Təbrizdə  deyil,  bütün  Güney  Azərbaycanın 
şəhərləri, hətta Tehranda belə yayılıb, böyük maraqla oxunurdu. Qəzetin işi ilə 
bağlı Cəfər Xəndan və Qulam Məmmədli digər şəhərlərə ezam olunurdular. 
Ənvər  Məmmədxanlı  xatirələrində  yazırdı:  «Təbriz  ziyalılarınınn 
redaksiyamız  ətrafında  toplaşması  qarşılıqlı  olaraq,  hər  iki  tərəfə  çox  xeyir 
verdi. Biz Cənubi Azərbaycanı onların vasitəsilə daha dərindən öyrəndik. Onlar 
da «Vətən yolunda» qəzetinin Azərbaycanda yerinə yetirdiyi bir çox xidmətləri 
sırasında  müasir  Azərbaycan  dilinin  inkişafı  səviyyəsini  mənimsəyir,  dilin  yad 
tərkibdən  təmizlənməsi  proseslərinin  nə  qədər  uğurlu  və  vacib  olduğunu 

---

 
106 
görürdülər.  «Vətən  yolunda»  qəzeti  yerli  ədəbi  qüvvələrin  yetişməsində  böyük 
rol oynadı. Qəzet  tez-tez öz səhifələrini gənc şairlərin ixtiyarına verirdi (78, 11 
may 1990). Beləliklə, «Vətən yolunda» qəzeti Güney Azərbaycanda ana dilində 
ədəbiyyatın inkişafı üçün geniş imkanlar yaradırdı. 
Qəzetdəki ədəbi-bədii əsərlər əsasən Güney Azərbaycandakı ictimai-siyasi 
proseslər,  ölkədə  yaranan  demokratik  əhval-ruhiyyə,  yeni  qurulmuş  Milli 
Hökumət ətrafında birləşirdi.  
Qəzetdə  çap  olunan  mövzulara  gəldikdə  isə  onlar  iki  istiqamətdə  idi.  I. 
sovet  sosialist  ideologiyasının  təbliği,  II.  yerli  əhalinin  maarifləndirilməsi. 
Birinci  sıraya  daxil  olan  yazılarda  sovet  döyüşçülərinin  cəbhədəki 
qəhrəmanlıqları,  antifaşist  təbliğatı,  sovet  cəmiyyətinin  və  sovet  həyat  tərzinin 
gözəl  boyalarla  təsviri,  sosializmin  kapitalizmdən  üstün  olduğunu  «ciddi 
cəhdlə»  göstərməklə  sovet  cəmiyyətinin  gələcəkdəki  xoşbəxt  proqnozu 
verilirdi.  «Böyük  Vətən  müharibəsi  cəbhələrində»,  «Böyük  Vətən  müharibəsi 
qəhrəmanları», «Xarici ölkələrdə», «Beynəlxalq mövzuda», «Sovet İttifaqında» 
və s. rübrikalar altında gedən bu yazılar o illərdə sovet mətbuatında dərc edilən 
materialların  bir  növ  eyni    idi.  Ona  görə  də  bu  sıraya  daxil  olan  materialların 
təhlilinə  toxunmayıb  ondan  yan  keçəcəyik.  İkinci  sıraya  isə  Azərbaycan 
mədəniyyətini, Azərbaycan klassik və çağdaş dövründəki ədəbi simaları, dil və 
ədəbiyyat  tarixi,  dünya  ədəbiyyatı  nümunələrini,  məktəb  və  maarif  sahələrini 
özündə əks etdirən yazılar daxil  idi.  
Bundan  başqa  Cənubi  Azərbaycandakı  ictimai-siyasi  proseslər,  ölkədə 
yaranan  demokratik  əhval-ruhiyyə,  xalqın  milli  azadlıq  hərəkatının  əhalinin 
bütün  təbəqələrini  əhatə  etməsi  və  yüksələn  xətt  üzrə  inkişaf  edərək  Milli 
Hökumətin qurulması ilə nəticələnməsi həm şimal, həm də cənublu müəlliflərin 
bəhrələndiyi əsas mənbələrdən idi (2, 115). 
Tədqiqatçı  G.Ağayeva  haqlı  olaraq  yazır  ki,  qəzetdə  çap  olunmuş  bədii 
əsərlərə  diqqət  yetirdikdə  təkcə  cənub  şairlərinin  deyil,  şimaldan  getmiş 
müəlliflərin  də  yaradıcılığında  maraqlı  bir  mərhələnin  yarandığının  şahidi 
oluruq.  Belə  ki,  bir  tərəfdən  1937-ci  ilin  repressiya  tufanından,  digər  tərəfdən 

---