Pərvanə MƏMMƏDLĠ

 
101 
keçmişdəki  inqilabi  təcrübəsi  də  öz  növbəsində  az  rol  oynamadı,  hadisələrin 
gedişi  vətənpərvər  qüvvələrin  vahid  bir  milli  siyasi  mərkəzdə  birləşməsini  və 
Azərbaycanın  müqəddəratının  həll  olunmasını  tələb  edirdi.  ADF-nın 
(Azərbaycan  Demokratik  Firqəsi)  yaranması  da  bu  tarixi  ehtiyacdan  irəli 
gəlirdi. 
40-cı  illərin  əvvəlində  başlamış  demokratik  hərəkatın  1941-1945-ci  illəri 
əhatə  edən  birinci  mərhələsində  Güney  Azərbaycanda    yeni  ictimai-siyasi 
fəallıq  şəraiti  yaranmışdı.  Bu  mərhələdə  hərəkatın  əsas  xüsusiyyəti 
dərketmənin,  milli  şüurun,  misilsiz  dərəcədə    inkişafı  oldu.  Diktatura 
rejimindən  xilas  olub  istiqlal  uğrunda  mücadilə  yoluna  keçən  xalq  onun  əsas 
təzahürlərindən  biri  kimi  ana  dilində  danışmağa,    yazıb-oxumağa    başladı. 
1941-44-cü illərdə ana dilində bir çox nüfuzlu qəzetlər nəşr olunurdu. 
 
 «VƏTƏN  YOLUNDA» QƏZETİ 
(1941-1946) 
 
II  Dünya  müharibəsindən  sonra  almanlar  İranda  fəallaşmışdı.  Hakim 
rejimdən  dəstək  alan  almanlar  ölkənin  ərazisindən  SSRİ-yə  qarşı  təxribat  və 
casusluq üçün istifadə edirdilər. SSRİ belə halların qarşısını almaq üçün (1921 -
ci  ildə  bağlanmış,  Sovet-İran  müqaviləsini  əsas  tutaraq)  bir  neçə  dəfə  nota 
göndərdi. Lakin qarşı tərəfdən cavab almadı.  
İrandakı  da  öz  növbəsində    sovet    kəşfiyyatı  oradakı  vəziyyət  haqqında 
xüsusi  məlumat  toplayıb  göndərirdi.  Stalin  Güneydə    tapladanan  hüquqları 
uğrunda  mübarizəyə  qalxmağa  hazır  olan  sosial-siyasi  qüvvələrin 
mövcudluğunu bilirdi.  
Digər  bir  tərəfdən  isə  sovet  qoşunlarının  həmin  əraziyə  daxil  olması  üçün 
şərait  yetişmiş  oldu.  Qırmızı  ordu  1941-ci  il  avqustun  25-də  sərhədi  keçib, 
Güney  Azərbaycana  daxil  oldu.  Az  sonra  Britaniya  və  ABŞ-da  İrana  qoşun 
yeritdilər.  Rza  şah  ölkənin  şimal  və  cənubunda  yerləşən  qoşunlara  müqavimət 
göstərə  bilmədi,  ölkəni  tərk  etmək  məcburiyyətində  qaldı.  Bu  barədə 

---

 
102 
M.C.Pişəvəri  yazırdı:  «1320-ci  ilin  şəhrivər  ayında  baş  vermiş  hadisə  bizi 
qafilgir  etdi.  Xalq  bu  hadisədən  köklü,  istədiyi  kimi,  layiqincə  istifadə  edə 
bilmədi.  Şəhrivərdən  sonra  diktator  qaçdı.  Diktatorun  istifadə  etdiyi  dövlət 
maşını olduğu kimi yerində qaldı» (43, 269). Beləliklə, hakimiyyətə şahın oğlu 
Məmmədrza  Pəhləvi  gəldi.  Lakin  o  da  İranın  Cənubi  Azərbaycana  qarşı 
siyasətində heç bir dəyişiklik etmədi. 
Quzeyli qardaşları ilə yaxınlığa güclü meyl olması Stalinin cənub haqqında 
düşünülmüş  gizli  planlarına  tam  cavab  verirdi.  Qırmızı  ordu  ilə    birlikdə  bir 
qrup  Azərbaycan  ziyalıları  da  Təbrizə  gəldilər.  Başda  Bağırov  olmaqla  onun 
rəhbər  partiya  və  dövlət  işçiləri,  ziyalıları,  hərbi  qulluqçuları  və  s.  üzərinə 
fövqəladə və səlahiyyətli bir vəzifə Güney Azərbaycanda milli-mədəni və siyasi 
dirçəlişə yardım vəzifəsi qoyulmuşdu. 
«Vətən  yolunda»  qəzeti  sovet  ordusu  tərkibində  Güney  Azərbaycana 
gəlmiş  yaradıcı  ziyalıların  iştirakı  ilə  hazırlanırdı.  Qəzetinin  ilk  sayı  1941-ci 
ilin  oktyabr  ayının  11-də  çapdan  çıxmışdır.  Qəzet  Azərbaycan  dilində  günaşırı 
nəşr  olunurdu.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  «Vətən  yolunda»  qəzeti  1920-ci  ildə 
Xiyabani hərəkatı  yatırıldıqdan sonra Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzetlərdən 
olmuşdur  (İki  dildə  çıxan  qəzetlər  mövcud  olsa  da,  Azərbaycan  dilində 
materiallara  çox  az  yer  ayrılırdı  –  P.M.).  Qəzetin  nəşr  olunduğu  müəyyən 
dövrlərdə (1941-1946) baş redaktorları Mirzə İbrahimov Həsən Şahgəldiyev və 
Rza  Quliyev  olmuşlar.  Qəzetin  redaksiyasında  şairlərdən  Süleyman  Rüstəm, 
Osman  Sarıvəlli,  Məmməd  Rahim,  yazıçılardan  Süleyman  Rəhimov,  Əvəz 
Sadıq,  Qılman  Musayev  (İlkin),  Seyfəddin  Dağlı,  Cabbar  Məcnunbəyov, 
jurnalist,  elm  və  incəsənət  xadimlərindən  İsrafil  Nəzərov  (məsul  katib),  Əsgər 
Ağayev,  Qulam  Məmmədli,  Ələkbər  Abbasov,  Nüsrət  Bağırov,  Həmid 
Yolçiyev,  Cavanşir  Şirinov,  Cəfər  Xəndan  (baş  redaktor  müavini),  Mehdixan 
Vəkilov,  Mirzağa  Quluzadə,  Rəhim  və  Məmmədağa  Sultanov  qardaşları, 
rəssamlardan İsmayıl Axundov, Kazım Kazımzadə, Salam Salamzadə və bir çox 
başqaları  işləmişlər  (54,  79).  Şimaldan  gələn  bu  yaradıcı  ziyalılar  tərəfindən 
qoyulan bünövrəni cənublu həmkarları davamlı inkişaf etdirmişlər. 

---

 
103 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  M.C.Bağırovun  təşəbbüsü  ilə  yerli  əhali  arasında 
siyasi, ideoloji,  mənəvi,  mədəni iş aparmaq və həm də onlara qayğı göstərmək 
məqsədi  ilə  Azərbaycan  K(b)P  MK-nın  katibi  Əziz  Əliyevin  rəhbərliyi  altında 
xüsusi  qrup  yaradılmışdı.  Bu  qrupda  təbliğat  məsələləri  Süleyman  Rəhimova, 
inzibati-təsərrüfat 
işləri  Meybalı  Əmiraslanova,  xüsusi  əməliyyatların 
aparılması  Ağasəlim  Atakişiyevə,  tibb-sanitar  xidməti  Mustafa  Quliyevə, 
Azərbaycan  dilində  çıxacaq  ordu  qəzetinin  redaktorluğu  Mirzə  İbrahimova 
tapşırılmışdı  (23,  44).    Sentyabrın  21-dən  Cənubi  Azərbaycanda  fəaliyyətə 
başlamış  missiya  tez  bir  zamanda  əhalinin  rəğbətini  qazana  bilmişdi.  (Qrupun 
tədbirləri  nəticəsində  Cənubi  Azərbaycanda  yeyinti  və  sənaye  malları  qıtlığı 
aradan  götürülmüş,  əhaliyə  pulsuz  tibbi  yardımlar  göstərilmişdi).  Ən  başlıcası 
isə bütün bu xidmətləri göstərənlər yerli əhali ilə doğma dildə danışırdı. 
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  Sovet  Azərbaycanından  getmiş  qrupun  maddi, 
mənəvi  qayğısı  nəticəsində  Cənubi  Azərbaycan  əhalisində  sovetlərə  qarşı 
hörmət  hissi  yaranırdı.  Əgər  belə  bir  qrup  orada  fəaliyyət  göstərməsəydi  və 
yerli  əhali  ilə  səmimi  münasibətdə  olmasaydı,  yalnız  sovet  hərbi  hissələrinin 
ölkə ərazisinə daxil olması Azərbaycan xalqı tərəfindən bir o qədər də maraqla 
qarşılanmazdı (2, 14). 
«Vətən yolunda» ilə yanaşı digər şəhərlərdə Urmiyada Zülfəli İbrahimovun 
redaktorluğu  ilə  Azərbaycan  dilində  «Qızıl  əsgər»  (redaksiya  heyətində  Nüsrət 
Bağırov,  A.İsayev,  Şəmsi  Bədəlbəyli  də  çalışırdılar),  Rəştdə  isə  Xasay 
Vəzirovun  redaktorluğu  ilə  fars  dilində  «Sərbaze  sorx»  (Qızıl  əsgər)  qəzetləri 
çıxırdı. 
Qəzetin  fəaliyyətini  şərti  olaraq  iki  yerə  ayırmaq  olar.  1941-1942-ci  illəri 
əhatə  edən  ilk  dövrdə  bu  mətbu  orqanının  89  sayı  nəşr  olunub.  1944-cü  ilin 
aprel  ayından  qəzet  özünün  ikinci  dövr  fəaliyyətinə  başlayıb.  1946-cı  ilin  may 
ayına qədər davam edən qəzetin ümumilikdə 406 sayı çapdan çıxmışdır.  
Görkəmli  tədqiqatçı  Cəfər  Xəndan  bu  qəzetdə  çalışmaqla  bərabər,  onun 
fəaliyyətini  geniş  şəkildə  işıqlandırmışdır.  O  yazırdı  ki,  qəzetin  Cənubi 
Azərbaycanın bütün şəhər və kəndlərində, Tehranda, Qəzvində və s. yerlərdəki 

---