Polszczyzna

Umieją / Umią

Umią , jako błędna forma czasownika „umieć” zdarza się bardzo często.

Wyraz umieć – czyli znać , posiadać umiejętność itp. jest niezwykle prostym i popularnym wyrazem w polszczyźnie.

O dziwo ! nastrecza on Polakom wielu trudnosci.

Zapamietajmy ! :

Ja umiem (nie umię)

Ty umiesz (nie umisz)

On, ona , ono umie

My umiemy

Wy umiecie

Oni umieją

Inne konieczne do przypomnienia tu formy to : tryb rozkazujący : Ty umiej! (nie: um!) ;

imiesłów : umiejąc (nie: umiąc!)

Upodobniać / Upadabniać / Upadobniać

„Podobny” to przymiotnik będący w polszczyźnie wyrazem podstawowym czasownika dokonanego jednokrotnego” upodobnić” i czasownika dokonanego wielokrotnego „upodobniać”. Nastręczają one Polakom trudności. Proszę pamiętać, mówimy i piszemy: upodobnić, upodobniać !
Użycie zaimków wskazujących

Jednym z popularniejszych błędów językowych w polszczyźnie jest nadużywanie zaimków wskazujących , takich jak : ten , ta , to , tamtego, tych, takiego, takich....

Pamiętajmy: zaimek, jak sama jego nazwa wskazuje , ma za zadanie zastąpić rzeczownik , bądź inną część mowy, a nie im towarzyszyć.

Poprawnie powinniśmy mówić:

Poproś Jasia , a nie poproś tego Jasia .

Norwid opuścił Polskę , a nie Norwid opuścił tę Polskę.

Zaimki wskazujące używamy ponadto z podtekstem wskazania na konkretną rzecz , zjawisko czy osobę:

Podaj mi tę linijkę. ( w sensie – tę , a nie inną)

Nagminnie używamy tu błędnej, choć tolerowanej w języku polskim, formy „tą”: np.: podaj mi (kogo? co?) tą książkę, wyróżniono tą kasetę, tą koleżankę. Przy czym powinniśmy mówić tę książkę, tę koleżankę, tę kasetę.

Zapamiętajmy: W B. L.poj. zaimek „ta” brzmi poprawnie: tę książkę, koronkę, ławkę itd.

W Akademii / Na Akademii

Wśród młodych ludzi , zwłaszcza tych , którzy pragną rozpocząć studia , bądź już studiują, bardzo często pojawiają się dylematy językowe , dotyczące tego ,gdzie realizowana jest edukacja .

Według zasad poprawnościowych polszczyzny , powinniśmy mówić następująco :

Studiować w akademii , nie : na akademii .

W stylu podniosłym można powiedzieć: wstąpić na akademię .

Poprawne formy to także : studiować / wykładać na Politechnice ; pracować w Wyższej Szkole Pedagogicznej ; pracować na WSP ; studiować / pracować na uniwersytecie

lub (oficjalnie) pracować w uniwersytecie ,skończyć fakultet uniwersytetu (nie : fakultet przy uniwersytecie) , biblioteka , chór uniwersytetu ( nie: przy uniwersytecie) .

W czytelni / Na czytelni

Wyrażenie „na czytelni" jest błędne . W języku polskim poprawny jego odpowiednik to : „w czytelni ”.

Wegetarianin

Jest to rzeczownik męski, pochodzący od łacińskiego wyrazu "vegetarius". Oznacza osobę, nie jadającą mięsa i żywiącą się pokarmami roślinnymi.

Używanie tego wyrazu w sensie znaczeniowym nie nastręcza Polakom trudności. Dużo gorzej rzecz się ma z jego odmianą.

Przede wszystkim jedyną poprawną formą tego wyrazu jest: ten wegetarianin, a nie wegetarian!

Odmiana tego wyrazu przedstawia się następująco:

M: Wegetarianin

D: Wegetarianina

C: Wegetarianinowi

B: Wegetarianina

N: wegetarianinem

Msc: Wegetarianinie

W: Wegetarianinie!

W liczbie mnogiej:

M: Wegetarianie, nie: Wegetariani

D: Wegetarianów, nie wegetarianinów!

C: Wgetarianom, nie wegetarianinom!

B: Wegetarianów

N: Wegetarianami

Msc: Wegetarianach

W: Wegetarianie!

Widzieć naocznie

Jest to kolejny pleonazm. Naturalnie jest on błędem językowym. Wyraz „naoczny” oznacza, że ktoś coś sam widział – nie należy więc podwajać treści. Wyraz ten może natomiast wchodzić w inne związki: „Naoczny świadek”, choć można powiedzieć tylko „świadek” czy „naoczny fakt” – dowód (czyli oczywisty, rzucający się w oczy).

W każdym razie... / Bądź co bądź... / W każdym bądź razie...

„W każdym bądź razie” to stałe wyrażenie w języku polskim, pełniące rolę wtrącenia, bądź retardacji, czyli sformułowania wstępnego, mającego za zadanie utrzymać odbiorcę w stanie ciekawości i oczekiwania.

Niestety jest to frazeologizm błędny, a jego poprawne odpowiedniki to „w każdym razie...”, „bądź co bądź...”. Np. W każdym razie, bohater romantyczny, to postać dynamiczna.

Włączać / Włanczać

W języku polskim , zwłaszcza w potocznej jego odmianie , pojawia się często błędna forma „włanczać „ przy czym w trybie rozkazującym wszyscy Polacy mówią : włącz lub wyłącz .Nie ma tu konsekwencji! Zapamiętajmy ! Jedyna poprawna forma to „włączać” !

Wymowa „ą” i „ę”

W języku polskim, tak jak w każdym innym, obowiązują pewne zasady wymowy.

Dużo trudności ,czy też niepewności , nastręcza Polakom wymowa samogłosek nosowych: ą, ę.

Otóż w śródgłosie ( środku wyrazu) ę rozczepia się na „en” ,np. bendę ( nie będę ).

Dopuszczalna jest też wymowa ą jako „on” np. sond (sąd ).W wygłosie prawidłowa wymowa jest nieco inna. ”Ą „ na końcu jest wręcz obowiązujące ,a nosowe wymówienie ą ,jak np. „som” świadczy o niedbałości czy , dosadniej mówiąc ,niechlujstwie językowym.

„Ę” w wygłosie również powinno się wymawiać ,ale znaczniej słabiej. Artykulacja „ę” potrzebna jest zwłaszcza wtedy ,gdy używamy czasowników typu „czeszę ” ,które bez końcówki wymagają użycia zaimka : „ ja czesze”- po to , by czynność identyfikować z osobą gramatyczną .Tak więc ą - wymawiamy zawsze, natomiast

ę - na końcu ,choć słabo .

Wymyślić / Wymyśleć

Wyraz „wymyślić” to czasownik , oznaczający tyle co „wpadać na pomysł”. Ma on jedną dopuszczalną w polszczyźnie formę: wymyślić!

Wypłucz / Wypłukaj

„Wypłukać” to dokonany aspekt czasownika płukać. Znaczy on tyle co : wyczyścić , oczyścić z czegoś, usunąć coś , wyżłobić. Pojawia się w formie jednokrotnej : „wypłukać” i wielokrotnej :„wypłukiwać” . Podczas odmiany uzyskuje on następujące formy:

Ja płuczę

Ty płuczesz

On

Ona płucze

Ono

W trybie rozkazującym : Ty wypłucz , wypłukaj

W czasie przeszłym : Ja wypłukałam My wypłukaliśmy

Ty wypłukałeś Wy wypłukaliście

On wypłukał Oni wypłukali

Formy gramatyczne tego wyrazu zmieniają się w zależności od rodzaju gramatycznego i trybu. Należy tez zwrócić uwagę na poprawną wymowę tego wyrazu wypłukaj , a nie wypukaj.

Wysoki wzrost

Wyrażenie to jest tautologią , czyli podwojeniem treści , takim samym jak w przypadku popularnego „adresu zamieszkania”

Poprawnie wystarczy powiedzieć: był wysoki, bo wiadomo , że chodzi tu wyłącznie o wzrost.

Wyświadczyć komuś przysługę / Wyświadczyć komuś pomoc

W języku polskim , tak jak w każdym innym, istnieją stałe , utarte związki wyrazowe. W tym przypadku jedyną poprawną formą jest :

Wyświadczyć komuś przysługę, a nie wyświadczyć komuś pomoc.

Możemy natomiast udzielić komuś pomocy, bądź po prostu pomóc.

Wyzwanie / Wezwanie

„Wyzwanie” i „wezwanie” to typowe dla języka polskiego paronimy ,czyli wyrazy mylone ze względu na podobne brzmienie i pisownię .

"Wyzwanie" to rzeczownik, pochodzący od czasownika "wyzwać", który oznacza wezwanie kogoś do walki, pojedynku, gry itp...

"Wezwanie" to rzeczownik, pochodzący od czasownika wezwać, który znaczy tyle, co poprosić kogoś, sprawić, by ktoś przyszedł.

Ponadto wyraz "wezwanie" nazywa także pismo urzędowe, zawierające nakaz stawienia się w określonym miejscu.

Jak widać ,"wyzwanie" i " wezwanie" to wyrazy o całkowicie różnych znaczeniach .

Zachować się podle / Zachować się podło

W języku polskim istnieje związek wyrazowy: „zachować się podle” . Mówimy: Zachowałeś się wobec niego podle”. Forma: „Zachować się podło” jest niepoprawna.
Zamknęła / Zamkła

„Zamkła” to błędnie odmieniony czasownik żeński , pochodzący od bezokolicznika ”zamknąć” .

Jedyną poprawną formą koniugacyjną tego wyrazu jest w czasie przeszłym forma: zamknęła, podobna z resztą do czasownika męskiego zamknął.

Zatem powinniśmy mówić : zamknęła , a nie: zamkła !

Kopnęła , a nie : kopła !

Przełknęła , a nie : przełkła !

Znamienity / Znamienny

Są to dwa epitety często w polszczyźnie mylone, używane zamiennie i błędnie zarazem. Pamiętajmy: przymiotnik „znamienity” to stary i piękny polski wyraz, stylizujący nieco wypowiedź na bardziej podniosłą czy odświętną. Oznacza tyle co: zasłużony, cieszący się uznaniem, wybitny, znakomity.

Określenie „znamienny”, znaczy: charakterystyczny dla kogoś lub dla czegoś, np. kradzież błyskotek jest znamienna dla srok”.

Oba określenia są paronimami, dlatego nie wolno ich używać wymiennie, jak synonimów.

Ciek/ ściek

Są to paronimy, czyli wyrazy podobnie brzmiące, a nie spokrewnione etymologicznie i znaczeniowo.

Ciek- to strumień, bieg wody płynącej otwartym korytem (np. ciek rzeki, potoku, kanału)
Ściek – kanał odprowadzający wody zanieczyszczone do specjalnych zbiorników lub cieków wodnych; zwykle przez słowo ściek rozumiemy zanieczyszczone ciecze z gospodarstw domowych, zakładów przemysłowych, odprowadzane po oczyszczeniu ścieków do naturalnych zbiorników lub cieków wodnych (np. ścieki przemysłowe, fabryczne)


Kampania/ kompania

To wyrazy o podobnym brzmieniu ale różnym znaczeniu; często mylone.

Kampania – to zespół działań wojennych objętych wspólnym planem strategicznym i toczących się na określonym terytorium w pewnym czasie ( np. kampania wrześniowa, zwycięska). Przez wyraz ten rozumiemy również zorganizowane, energiczne działanie, zmierzające od określonego celu ( np. kampanie polityczna, prasowa, wyborcza)
Kompania-oznacza grono znajomych, kolegów, spędzających wspólnie czas, np. w podróży, na zabawie, ( synonim-towarzystwo, np. „:W kompanii milsza śmierć”, wesoła kompania);

Pod pojęciem kompanii rozumiemy również jednostkę wojskową (kompania wojskowa)

Owocny/ owocowy

To wyrazy podobnie brzmiące o zupełnie innym znaczeniu.

Owocny-przynoszący korzyści, dający rezultaty ( synonim- skuteczny, korzystny), np. owocne obrady, dyskusja, praca.
Owocowy- sporządzony, uzyskany z owoców, dotyczący przetwórstwa owoców. Wyraz ten można używać w znaczeniu: rodzący, wydający owoce ( np. sok owocowy, drzewa, krzewy owocowe)

Krąg/kręg

Te wyrazy to paronimy, często ze sobą mylone ze względu na podobna odmianę np.

D.-kręgu, N.- kręgiem, lm. M.- kręgi.
Kręg- to człon kręgosłupa, które tworzą kanał, przez który przechodzi rdzeń kręgowy ( np. kręgi szyjne, piersiowe)
Krąg-oznacza przedmiot, mający kształt kolisty lub osoby/przedmioty ustawione w kształt kolisty oraz grono osób ( np. krąg taneczny, czytelników, badań, kulturowy).


Humanistyczny/ humanitarny
Humanistyczny- dotyczy humanizmu, czyli prądu umysłowego i kulturalnego epoki Odrodzenia, stawiającego w centrum zainteresowań człowieka i możliwości jego rozumu; uznający człowieka za najwyższą wartość moralną i źródło wszelkich innych wartości,

np. humanistyczne studia, humanistyczna nauka, humanistyczne myślenie

Humanitarny- respektujący godność i potrzeby człowieka, mający na względzie jego dobro (synonim – ludzki), np. humanitarne postępowanie, humanitarna walka, humanitarne warunki itp.


Naturalny/ naturalistyczny
Naturalny - właściwy naturze, zgodny z prawami natury; utworzony, powstały, odbywający się bez udziału człowieka (synonim – niesztuczny, prawdziwy),

np. las naturalny, przyrost naturalny, barwniki naturalne, granica naturalna, język naturalny, nawóz naturalny

Naturalny to również: wrodzony komuś, stanowiący właściwość czyjejś natury, (np. naturalny kolor włosów), zgodny ze zwykłym porządkiem rzeczy (synonim – oczywisty), np. naturalny bieg rzeczy
Naturalistyczny – dotyczący naturalizmu; opierający się na założeniu, że społeczeństwo jest częścią przyrody i jej prawa decydują o przebiegu procesów społecznych; w literaturze- uwydatniający ciemne strony życia i podkreślający rolę czynników biologicznych w działaniu i odczuwaniu człowieka, np. naturalistyczny opis, wizerunek

Reprezentacyjny / reprezentatywny

Reprezentacyjny – mający związek z reprezentowaniem, dotyczący reprezentowania,

np. drużyna reprezentacyjna, fundusz reprezentacyjny, budynek reprezentacyjny

Reprezentatywny – charakterystyczny, typowy dla kogoś; będący dobrym przykładem czegoś, np. utwór reprezentatywny dla stylu romantycznego

Dziecięcy / dziecinny

Dziecięcy – odnoszący się do dzieci, charakterystyczny dla dziecka, np. teatr dziecięcy, uśmiech dziecięcy, szpital dziecięcy
Dziecinny – naiwny, niepoważny, beztroski, np. dziecinne zachowanie, dzieciny pomysł

Generalny – ogólny, powszechny, ogólnikowy; ostateczny, np. próba generalna; główny, np. sztab generalny, naczelny, np. prokurator generalny
Zasady pisowni słownictwa sakralnego

1. 
   Nazwy sakramentów świętych, np. chrzest, piszemy małą literą (wyjątki stanowią: Eucharystia, Najświętszy Sakrament). Możliwe jest użycie wielkiej litery ze względów religijnych lub emocjonalnych, np. I Komunia Święta, Chrzest Święty.
   

2. 
   Nazwy świąt piszemy wielką literą (wszystkie człony nazwy) np. Boże Narodzenie, Wielkanoc.
   

Wyrazy: święto, dzień zapisujemy małą literą, jeśli nie są integralną częścią nazwy, w przeciwnym wypadku stosujemy dużą literę: święta Bożego Narodzenia, dzień Wszystkich Świętych, ale Dzień Zaduszny.

Wyraz Wigilia piszemy dużą literą jako nazwę dnia poprzedzającego Boże Narodzenie, natomiast wigilia małą literą w znaczeniu nazwy wieczerzy, przyjęcia, oraz jako nazwę dnia poprzedzającego jakikolwiek inny dzień.

Wielką literą zapisujemy nazwę Wigilia Paschalna, która oznacza noc poprzedzającą Niedzielę Wielkanocną.
Uroczystość Wszystkich Świętych - Polacy często błędnie posługują się tym wyrażeniem, odmieniając je, podczas gdy jest to stały związek frazeologiczny, np.

Przed Wszystkimi Świętymi pojadę do Krakowa.

Przed uroczystością Wszystkich Świętych pojadę do Krakowa.

3. 
   Nazwy obrzędów, zabaw i zwyczajów związanych z danym świętem piszemy małą literą, np. andrzejki, mikołajki, pawełki, dyngus, lany poniedziałek, gwiazdka, emaus (odpust w Krakowie), sylwester (św. Sylwester)
   

5. Nazwy okresów liturgicznych piszemy w zasadzie małą literą, np. adwent, wilki post, okres wielkanocny, ale możliwe jest też użycie wielkiej litery ze względów religijnych w wypadku okresów: Wielki Post, Adwent, gdyż należą one do tzw. okresów mocnych, czyli szczególnie ważnych. Wyjątkiem jest Wielki Tydzień oraz Triduum Paschalne.

6. Nazwy osobowe

- nazwy istot nadprzyrodzonych i ich ewentualne zastępniki, np. Jahwe, Allach, Bóg Ojciec, Syn Boży, Jezus Chrystus, Trójca Święta, Święta Rodzina, ale: Trójca św., św. Rodzina.

• 
  św. Jan Ewangelista, Święty Józef, św. Józef, Święty Mikołaj, św. Mikołaj- w nazwach własnych osób świętych
  

- zestawienie święty mikołaj, jak i sam wyraz mikołaj pisze się małą literą, jeśli nie chodzi o figurkę lub postać związaną z obyczajem obdarowywania dzieci prezentami, np.

Tata przebrał się za świętego mikołaja.

• 
  jeżeli nazwa osobowa nie jest jednostkowa, zasadniczo używamy małej litery, np. apostoł, anioł, archanioł. Zapisujemy natomiast wymienione rzeczowniki wielką literą wtedy, kiedy stanowią one indywidualizujący składnik wielowyrazowej nazwy własnej, np. św. Paweł Apostoł, św. Michał Archanioł
  

• 
  zestawienie Anioł Stróż zapisujemy wielkimi literami w znaczeniu „anioł czuwający nad każdym człowiekiem”, natomiast w znaczeniu przenośnym „opiekun, obrońca, nieodstępny towarzysz, ironicznie także: szpieg” zapisujemy małymi literami, np. Nie mógł się uwolnić od przydzielonego mu przez służby bezpieczeństwa anioła stróża.
  

• 
  Antychryst, Szatan (w znaczeniu przenośnym małymi literami).
  

7. Nazwy przedmiotów materialnych, mających charakter symboli religijnych oraz nazwy miejsc.

Nazwy przedmiotów materialnych, np. krzyż, paschał, różaniec, monstrancja, melchizedek, zapisujemy małą literą. Możliwe jest użycie wielkiej litery w stosunku do wyrażenia Krzyż Święty, jeżeli mamy na myśli krzyż Jezusa Chrystusa. Wyraz hostia w znaczeniu chleba przeznaczonego do sprawowania Eucharystii piszemy małą literą, natomiast jako synonim Najświętszego Sakramentu ( chleb po konsekracji) wielką: Hostia.

Wyrażenie Gwiazda Betlejemska uważa się za nazwę własną, dlatego piszemy ją wielkimi literami.

Wieczernik traktujemy jako nazwę własną miejsca i piszemy wielką literą.

Nazwy miejsca: Ziemia Święta, Ziemia Obiecana piszemy wielkimi literami ( ale: ziemia obiecana w znaczeniu przenośnym małymi, Ziemia obiecana jako tytuł powieści lub filmu -wielką literą piszemy pierwszy wyraz).

W nazwach gór biblijnych słowo góra piszemy małą literą, np. góra Horeb, góra Synaj, góra Tabor. Jeśli zaś słowo to jest integralną częścią nazwy , czyli bez niego nazwa byłaby niezrozumiała, to wówczas piszemy je wielką literą, np. Góra Oliwna

8. Tytuły ksiąg-

W tytułach ksiąg uznanych w danej wspólnocie religijnej za objawione używamy wielkiej litery we wszystkich członach nazwy ( z wyjątkiem przyimków i spójników), zgodnie z rozpowszechnionym zwyczajem językowym, np. Biblia, Tora, Koran, Pismo Święte Starego i Nowego Testament, Stary Testament, Księga Liczb, List do Rzymian.
Opracowanie wyjaśnień dylematów językowych:

Katarzyna Bodziachowska

Fakultet Humanistyczny kl.IVf(absolwenci 2003)

Klasa IIId (absolwenci 2005)