Преподавание зыка и литературы anguage and literature
MODDIY ASHYODAN – POETIK OBRAZGA
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
| MODDIY ASHYODAN – POETIK OBRAZGA
40 e-mail: til_adabiyot@umail.uz Tadqiqotlar Aytish mumkinki, tasavvuf adabiyotining vakillari dastlab o‘zlarigacha mavjud bo‘lgan poetik obrazlarga yangi mazmun va g‘oya yukladilar, ya’ni ularning mo- hiyatini yanada chuqurlashtirib yubordilar. Keyinchalik esa yangidan yangi obrazlarni ham adabiyotga olib kirdilar. Bu jarayonda, avvalo, ramz va timsollarning tabiiy xossalari so‘fiy shoirlar diqqat markazida turgan. Masalan, ko‘z tasavvuf she’riyatida komil insonni, qosh ilohiy olam bilan moddiy olam chegarasini, soch esa dunyo tashvishlarini ifoda etganini ko‘rishimiz mumkin. Bunday ramzlashuv mazkur obrazlarning tabiiy xususi- yatlari bilan uzviy bog‘liq. Xususan, tabiatan ko‘z faqat o‘zgalarni ko‘radi. Unda o‘zlik holi yo‘q. Komil inson esa ayni shunday sifatga ega bo‘lishi, ya’ni Navoiy aytga- nidek, o‘zluk yukidan, menidan butunlay xoli bo‘lishi kerak. Qosh esa ko‘zni peshonadan ajratib turadi. Bu bilan u moddiy olam vakili bo‘lgan komil inson – ko‘zni ilohiy olam haqiqatlari bitib qo‘yilgan maskan – pe- shonadan ajratib turuvchi chegaradek, go‘yo. Soch esa dunyo tashvishlari kabi sanoqsiz. Ramzlashuvdagi bu yondashuv may timsoliga ham taalluqlidir. Demak, tasavvuf adabiyotida mayning ilohiy ishq ma’nosini beruvchi istiloh darajasiga ko‘tarilishiga asosiy sabablardan yana biri uning tabiiy xususiyatlari jihatidan ishqqa yaqinligidir. Bunday o‘xshashlik haqi- da Abdurahmon Jomiy ham munosabat bildirgan. U o‘zi ning “Lavome’” asarida muhabbat bilan mayning quyi dagi o‘nta o‘xshash jihatini sanaydi: may o‘zi- ning asliy o‘rni bo‘lmish xum ichidan qaynab, o‘zini ko‘rsatishga harakat qilganidek, oshiqlar ko‘nglidagi yashirin ishq ham g‘alayon qilib zuhur etishga intiladi; may o‘z zoti haddida muayyan bir shaklga ega emas, qaysi idishga tushsa, shu idishning ichki shaklini ola- di. Xuddi shuningdek, ishq aslan mutlaq bo‘lib, uning zuhurida muhabbat ahlining qobiliyati va iste’dodiga yarasha sodir bo‘ladi. Oshiqlar orasidagi tafovut ishq- ning zotiy xususiyatiga emas, ularning ko‘ngil idishiga bog‘liqdir; mayning ham, ishqning ham siroyati yalpi jarayondan iboratdir. May kishining hamma a’zosiga ta’sir qilganidek, ishq ham oshiqning qon-u joniga kirib, uning butun vujudini egallab oladi; may o‘zining ich- kuvchisini, ishq sevguvchini mard-u saxiy qilib qo‘ya- di. Ammo may masti pulni ayamasa, ishq masti jon-u jahonni, bor-u yo‘g‘ini baxshida qiladi; may ham, ishq ham kishini qo‘rqmas va botir qilib qo‘yadi. Lekin may botirligi oqibatni ko‘ruvchi aqlning mag‘lub bo‘lishidan bo‘lsa, ishq shijoati haqiqat nuri ning g‘olibligidandir. Birin chisi shaxsni falokat-u halokatga olib boradi, ikkin- chisi abadiy hayot-u saodatga boshqaradi; may ham, ishq ham kishi boshidan kibr-u havoni uchiradi. Biroq ichkilikning oqibati xorlig-u razolatdir, pok ishq natijasi izzat-u sharofatdir; may ham, ishq ham sirni fosh qiladi. Asrlar davomida ayon bo‘lgan haqiqat-u ma’rifat sirla- rini ishq yuzaga chiqargan; may ham, ishq ham kishini behush qiladi. Ammo may behushligi nodonlik va g‘af- latning tuban darajasidir, ishq behushligi esa sezgirlik va ogohlikning eng oliy martabasidir; mayparast mayni ichgan sari yana ko‘proq ichgisi keladi, ishqparast ham ishq dardiga mubtalo bo‘lgan sari yana ortiqroq berila boradi. Lekin ichuvchi borgan sari odamiylik qiyofasini yo‘qota boradi, sevuvchining esa insoniy fazilatlari orta boradi; may ham, ishq ham nomus-u hayo pardasini ko‘taradi. Biroq ichgan o‘zidan o‘zgani haqorat qilib, xalqqa ozor berishdan uyalmaydi, sevgan esa o‘zgalar uchun o‘zini xor-u zor qilishdan or qilmaydi. 7 Biz yuqorida dunyo xalqlari hayotiga mayning qay darajada chuqur kirib borgani to‘g‘risida so‘z yuritdik. Lekin “Qur’oni Karim”dek muqaddas kitobda, “Qisasi Rabg‘uziy” kabi ko‘plab badiiy asarlarda mast qiluvchi har qanday narsa qattiq qoralanadiki, bundan may va sharob bashariyat tarixida o‘zining salbiy izini qoldir- ganini anglash qiyin emas. Bu o‘rinda temuriy hukmdor- lar taqdiri bilan bog‘liq dahshatli holatlarni eslab o‘tish- ning o‘zi kifoya. Shu sabab Alisher Navoiyning ko‘pgina asarlarida mayga nisbatan o‘ta salbiy munosabatning guvohi bo‘lamiz. Bundan xulosa qilish mumkinki, may ta’rifidagi she’rlarda zimdan may va ishq o‘rtasidagi ziddiyatlar ham nazarda tutiladi. Bu orqali shoir she’rxonga mut- laq lazzat mayda emas, balki haqiqiy ishqda ekanini, haqiqiy ishq va ma’rifatgina insonni jaholat botqog‘idan qutqarishi mumkinligini uqtirmoqchi bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, may ishq mavzusiga tegish- li timsollar silsilasining muhim bir uzvi hisoblanib, uni soqiy, jom, xum, mayxona, mug‘anniy kabi ko‘plab istilohlar bilan aloqadorlikda tadqiq etish maqsadga muvofiq. Shundagina uning poetik obraz darajasiga ko‘tarilish mohiyati, boshqa obrazlarni keltirib chiqa- rishdagi o‘rni, botiniy xossalarini to‘la anglash mumkin. 1 Bencheikh J.E. Khamriyya // The Encyclopedia of Islam. New edition. – Vol. IV. – Leyden, 1997. – PP. 998-1009. 2 Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. I jild. – Toshkent: Fan, 1966. 343-bet. 3 M.Asadov. O‘zbek mumtoz she’riyatida rindona ma’no va lirik qahramon xarakteri. Filol. fan. fals. d-ri. …diss. – Toshkent, 2017. 22-bet. 4 D.Mingboyeva. Timsollar tilsimi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2007. 18-bet. 5 Русанов М. Красота в вине. Поэтика винопития в санскритской литературе // Вестник РГГУ, 2011, № 2 (63). С. 93–94. 6 Najmiddin Komilov. Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr – O‘zbekiston, 2009.139-bet. 7 A.Rustamiy. Adiblar odobidan adablar. – Toshkent: Ma’naviyat, 2003. 56–57-betlar. |