Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qabiliyyət və istedad.
- V.12. 2. Qabiliyyətlərin keyfiyyət və kəmiyyət xarakteristikası
400
B.M.Teplov «qabiliyyət» anlayıĢının üç əsas əlamətini qeyd etmiĢdir. 1
B.M.Teplova görə qabiliyyətlər altında, birincisi, insanları bir-birlərindən fərqləndirən fərdi-psixoloji xüsusiyyətlər baĢa düĢülür. Ġkincisi, ümumiyyətlə hər cür fərdi xüsusiyyəti deyil, yalnız hər hansı bir və ya bir neçə fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə icra etməyə imkan verən fərdi xüsusiyyəti qabiliyyət adlandırmaq olar. Üçüncü, «qabiliyyət» anlayıĢını hər hansı bir insanda artıq yaranmıĢ olan bilik, vərdiĢ və bacarıqlarla eyniləĢdirmək olmaz.
A.V.Petrovskinin və M.Q.YaroĢevskinin fikrincə qabiliyyətlər və bilik, qabiliyyətlər və bacarıq, qabiliyyətlər və vərdiĢlər eyniyyət təĢkil etmir. Bilik, bacarıq və vərdiĢlərə nisbətdə qabiliyyətlər bir növ imkan kimi çıxıĢ edir. Onların fikrincə psixologiya elmi qabiliyyətlər ilə fəaliyyətin mühüm komponentləri olan bilik, bacarıq və vərdiĢlərin eyni olmadıqlarını inkar etməklə yanaĢı, onların vəhdətini də xüsusi olaraq göstərir. Qabiliyyətlər yalnız fəaliyyətdə, özü də həmin qabiliyyətlər olmadan icrası mümkün olmayan fəaliyyətdə aĢkar olunur. Bəs qabiliyyətlərin bilik, bacarıq və vərdiĢlərlə vəhdəti nədə ifadə olunur? Qabiliyyətlər bilavasitə bilik, bacarıq və vərdiĢlərdə deyil, onların qazanılma dinamikasında, yəni bütün baĢqa Ģərtlər eyni olduqda, bu fəaliyyət üçün zəruri olan bilik və bacarıqlara yiyələnmə prosesinin nə qədər tez, dərin, asan və möhkəm icra olunmasında təzahür edir. Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, qabiliyyətlər Ģəx- siyyətin fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri olub, hər hansı bir fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə icrasına imkan yaradır və həmin fəaliyyət üçün zəruri sayılan bilik, bacarıq və vərdiĢlərə
1 Теплов Б.М. Способность и одаренность. // Хрестоматия по возрас- тной и педагогической психологии. – М., 1981, с. 32-33.
401
yiyələnmə dinamikasındakı fərqləri meydana çıxarır. Qabiliyyət və istedad. Burada yeri gəlmiĢkən qabiliyyət və istedad anlayıĢlarının fərqləndirilməsinə də diqqət yetirmək lazım gəlir. Psixoloji ədəbiyyatı nəzərdən keçirdikdə müasir psixologiyanın aktual problemləri içərisində istedad problemi xüsu- si yer tutur. Psixoloqlar bunu hər Ģeydən əvvəl onunla bağlı hesab edirlər ki, qabiliyyətlərin fəaliyyət prosesində qarĢılıqlı əlaqəsinin təhlili təkcə elmi nəzəri məsələ olaraq qalmır. Onun mühüm praktik əhəmiyyəti də vardır. Təcrübə göstərir ki, insanın hər hansı bir fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə icra etməsi üçün tək bir qabiliyyət deyil, bir neçə qabiliyyət iĢtirak edir. Bu baxımdan qabiliyyətlərin bir və ya bir neçə fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası üçün şərt olan özünəməxsus birliyi istedad adlanır. Professor Ə.S.Bayramov və prof. Ə.Ə.Əlizadənin qeyd etdikləri kimi, əgər müĢahidəçilik, poetik görmə, surət, hiss və hərəkət hafizəsi, yaradıcı təxəyyül, obrazlı təfəkkür, lüğət ehtiyatının zənginliyi və ifadəli dil, söz assosiasiyalarının zənginliyi kimi müxtəlif qabiliyyətlər ədəbi fəaliyyət daxilində üzvi surətdə birləĢib onu müvəffəqiyyətlə icra etməyə imkan verirsə, bu ədəbi istedaddır. Pedaqoji istedadı da bu cür xarakterizə etmək olar. Bu- raya müĢahidəçilik, didaktik, komunikativ, perseptiv, pedaqoji təxəyyül, yüksək nitq, suqqestik və s. qabiliyyətlərin məcmuu daxildir. Bu cür istedada malik olan müəllim pedaqoji fəaliyyəti yüksək müvəffəqiyyətlə yerinə yetirə bilir. Ġstedadın uĢaqlıq, yeniyetməlik və gənclik yaĢı dövrləri üçün səciyyəvi olan aĢağıdakı növlərini qeyd etmək olar:
Йарадыъы башланьыъ Академик истедад Бядии истедад Конструктив (техники) истедад
402
ġəkil 17 Ġstedadın növləri (Ə.Ə.Əlizadəyə görə) Professor Ə.Ə.Əlizadə haqlı olaraq istedadı yaradıcılıq hadisəsi adlandırır. Onun hansı növü olursa olsun, ancaq və an- caq yaradıcılıq kontekstində nəinki dəyərləndirilməlidir, həm də öyrənilməlidir 1 . Qabiliyyətlərin mahiyyətini dərk etmək üçün onları keyfiyyət və kəmiyyət baxımından xarakterizə etmək zəruridir.
qabil olması, onun yerinə yetirdiyi fəaliyyət prosesində hansı fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərin müvəffəqiyyət qazandırıcı imkanlar kimi iĢtirak etməsi onun qabiliyyətlərinin keyfiyyət xarakteristikası kimi özünü göstərir. Bu sahədə araĢdırma aparmıĢ psixoloqların qeyd etdikləri kimi, qabiliyyətlər onların keyfiyyət xüsusiyyətləri baxımından fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrasını təmin edən mürəkkəb psixoloji xassələr kompleksi, müxtəlif yollarla məqsədə nail olmağa imkan verən dəyiĢən «kəmiyyətlər» yığımı kimi özünü göstərir. Bunu aparılmıĢ tədqiqatların nəticələri də sübut etmiĢdir.
1 Ялизадя Я.Я. Истедадлы ушаглар. Психоложи мясяляляр. Есселяр, етüдляр. – Бакы, 2005, сящ. 29 Психомотор истедад Сосиал истедад Педагожи истедад Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|