Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III. 5. 6. ġəxsiyyətin mənlik Ģüuru
- «real mən»
- Özünüqiymətləndirmə və Ģəxsiyyətin iddia səviyyəsi
- Adekvat özünüqiymətləndirmə
- ) Qeyri
- Qeyri
185
Ġnsanın bir Ģəxsiyyət kimi formalaĢmasında onda mənlik Ģüurunun inkiĢafı xüsusi rol oynayır. Mənlik Ģüurunun formalaĢması insana özü haqqında təsəvvürlərini, özünün zahi- ri görkəmini, əqli, mənəvi,
iradi keyfiyyətlərini qiymətləndirmək imkanı verir. Bu baxımdan mənlik Ģüuru insanın özünü Ģəxsiyyət kimi tanıması və dərk etməsi prosesindən ibarətdir. Psixoloji ədəbiyyətda «mənlik Ģüuru» dedikdə insanın özünün tələbat və qabiliyyətlərinə, fikir və hisslərinə, davranıĢ və fəaliyyət motivlərinə Ģüurlu münasibəti nəzərdə tutulur. Ġnsan baĢqa adamlarla qarĢılıqlı əlaqə və ünsiyyət prosesində özünü ətraf mühitdən ayırır, özünü fiziki və psixi cəhətdən dərk etməyə baĢlayır, bir növ öz «mənini» baĢa düĢür, anlayır. Öz məni haqqında subyektiv təəssürat ilk növbədə onda ifadə olunur ki, insan özünün hazırda, keçmiĢdə və gələcəkdəki eyniliyini anlayır. Ġnsanın öz «mənini» kəĢf etməsi Ģəxsiyyətin uzun- müddətli inkiĢaf prosesinin nəticəsidir. Bunun əsası bir növ hələ körpəlik dövründən qoyulur. Hələ üç yaĢlı uĢaqda özü haqqında təsəvvür yaranmağa baĢlayır. Bu dövrdə uĢaq «mən» kəlməsini iĢlətməklə özünün müstəqilliyə olan meylini büruzə verir. Onda mənlik Ģüurunun ibtidai forması müĢahidə olunur. UĢağın öz «mən»ini kəĢf etməsi sonrakı dövrdə – yeniyetməlik və ilk gənclik yaĢ dövründə özünü daha aydın göstərir. Yeniyetmədə özünə, öz Ģəxsi həyatına, Ģəxsiyyətinin xüsusiyyətlərinə marağın
yaranması onda
özünüqiymətləndirmə tələbatı, özünü baĢqaları ilə müqayisə etmək meyli yaradır. Nəticədə yeniyetmə özü üçün öz «mən»ini bir növ kəĢf edir. Ġlk gənclik dövründə məktəblilərdə böyüklük hissi yüksəlir. Onlar özlərinin artan imkanlarını dərk etməyə baĢlayırlar. Bu dövrdə məktəblilərdə mənlik Ģüuru, özləri haqqında təsəvvürləri dəyiĢir. Oğlan və qızlarda mənlik Ģüurunun məzmunu dəyiĢir, özləri haqqında təsəvvürləri artır.
186
Onlar özlərinin xarici görkəmini, simalarını tamamilə yeni Ģəkildə qavramağa baĢlayırlar. Bütün bunlar böyük məktəblilərdə «mən» obrazının formalaĢmasına gətirib çıxarır. «Mən» obrazının əsasını insanın özü haqqında bilikləri təĢkil edir. «Mən» obrazında insanın öz-özünə münasibəti də xüsusi yer tutur. Ġnsan öz özünə baĢqalarına bəslədiyi kimi münasibət göstərə bilər, hörmət və ya nifrət edər, sevər və ya zəhləsi gedər, hətta özünü anlaya və anlamaya bilər. Həyati faktlar göstərir ki, insanda «mən – obraz» eyni vaxtda müxtəlif xarakterli ola bilir. Bunlara «real mən», «ideal
«Real mən» dedikdə insanın indiki anda özünü necə təsəvvür etməsi, özünün bacarıq və qabiliyyətlərini, rollarını, statusunu necə qavraması, əslində necə adam olmasını təsəvvür etməsi nəzərdə tutulur. Bu zaman insan özünə öz gözü ilə baxır, özünü obyektiv, necə varsa elə də qiymətləndirir. Təcrübə göstərir ki, bəzən insan özünün bu obrazını baĢqalarından gizlədə bilir. «İdeal mən»ə gəldikdə burada insanın özündə görmək istədiyi keyfiyyətlərə malik obrazı nəzərdə tutulur. Burada insanın özü haqqında idealları xüsusi yer tutur. «Ġdeal mən» obrazında insanın yüksək qiymətləndirdiyi keyfiyyətlər öz əksini tapır. Ġnsan daima öz «ideal mən»inə nail olmağa can atır.
«Sosial mən» digər mən – obrazlardan fərqlənir. Burada insan həmiĢə özünə baĢqalarının gözü ilə baxır. «Sosial mən» obrazı aĢağıdakı suallara uyğun yaradılır: baĢqa adamlar onu necə görürlər? O, özünü baĢqalarına necə göstərmək istəyir? Özünü necə göstərsə baĢqalarının rəğbətini qazana bilər? Məhz buna görə də insan baĢqa adamlarla ünsiyyətə girərkən özünün «sosial mən»indən çıxıĢ edir.
Özünüqiymətləndirmə Ģəxsiyyətin özünü, öz imkanlarını, key- fiyyətlərini, qabiliyyətlərini, özünün baĢqa adamlarla
187
münasibət sistemindəki yerini qiymətləndirməsindən ibarətdir. Özünüqiymətləndirmə insanın özünüdərketməsi ilə sıx bağlıdır. Bu baxımdan insanın mənlik
Ģüurunun formalaĢmasında özünüqiymətləndirmə xüsusi yer tutur. Özünüqiymətləndirmə zamanı adətən qiymətin əxlaqi, estetik, intellektual, emosional və s. növlərindən istifadə olu- nur. Lakin təcrübə göstərir ki, bütün hallarda onların içərisində emosional qiymətlər əsas yer tutur. Bütün hallarda özünüqiymətləndirmədə emosional çalar üstünlük təĢkil edir. Özünüqiymətləndirmə səviyyəsində qiymətverən və
qiymətləndirilən eyni adam olduğuna, mən-mənə qiymət verdiyinə görə burada özünüsevmə, özünəhörmət, ləyaqət hissi özünə geniĢ yer edir. Ona görə də burada subyektiv amillərin təsiri qaçılmaz olur. Psixoloji tədqiqatlar özünüqiymətləndirmənin üç
səviyyəsini müəyyənləĢdirməyə imkan vermiĢdir: 1) Adekvat özünüqiymətləndirmə. Bu cür özünüqiymətləndirmə zamanı insan özünün bütün keyfiyyətlərini olduğu kimi, imkanlarına uyğun qeyd etməklə özünü düzgün qiymətləndirir. 2) Qeyri –
Bu
cür özünüqiymətləndirmə zamanı insan özünü onda olan keyfiyyətlərdən, imkanlardan yüksək qiymətləndirir. Adətən bu cür özünüqiymətləndirmə ĢiĢirdilmiĢ xarakter daĢıyır, insanın özündən bədgümanlığı ilə nəticələnir. Ona görə də bu cür adamlar baĢqaları tərəfindən rəğbətlə qarĢılanmırlar. 3) Qeyri- real aşağı özünüqiymətləndirmə. Bu cür özünüqiymətləndirmə zamanı insan özünün keyfiyyətlərini, imkanlarını layiq olduğ- undan aĢağı qiymətləndirir. Qeyri-real yüksək və
qeyri – real aĢağı özünüqiymətləndirmə eyni dərəcədə ziyanlıdır. Məsələn, öz imkanlarını qeyri-real yüksək qiymətləndirən Ģagird və ya tələbələrdə çox vaxt özünəarxayınçılıq hissi yaranır. Nəticədə nəzərdə tutduqları məqsədlərinə nail ola bilmirlər. Öz imkanlarını qeyri-real aĢağı qiymətləndirən Ģagird və ya Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|