5.9. Muloqot va unga o'rgatish muammolari
Kishilar bilan normal munosabatlarni o'rnata olmaslik, ayniqsa, biznes sohasida
sheriklarning holatlari, niyatlarini aniqlay olmaslik, o'z nuqtayi nazariga o'zgalarni
professional tarzda ko'ndira olmaslik, «birovni», uning ichki kechinmalari va
o'ziga bo'lgan munosabatini aniq tasavvur qila olmaslik amaliy psixologiyada
kommunikativ uquvsizlik yoki diskommunikatsiya holatini keltirib chiqaradi.
Bunda kishilar bir-birlarini tushuna olmay qoladilar, oqibatda tugay deb turgan ish
bitmasdan cho'zilib ketishi mumkin.
Ma'lumki, gaplashayotgan kishilar biri gapiradi, ikkinchisi tinglaydi.
Muloqotning samaradorligi ana shu ikki qirraning qanchalik o'zaro mosligi, bir-
birini to'ldirishiga bog'liq. Mashhur amerikalik notiq, psixolog Deyl Karnegi «
Yaxshi suhbatdosh — yaxshi gapirishni biladigan emas, balki yaxshi tinglashni
biladigan suhbatdoshdir», deganda aynan shu qobiliyatlarning insonlarda
rivojlangan bo'lishini nazarda tutgan.
Tinglash muloqotning eng muhim komponentidir. Tinglash san'atini puxta
egallamay odamtar bilan hech qachon sogiom munosabat o'rnatib bo'lmaydi.
Tinglay bilmaslik og'ir ma'naviy va sezilarli iqtisodiy zarar keltirishi mumkin.
Psixolog I.V. Dubrovinaning yozishicha, unga tanish psixologlardan biri shunday
voqeani hikoya qilib bergan: «Kunlarning birida men tramvayda ketayotgan edim.
Butun yo'l davomida yo'lovchilardan biri o'zining dard va hasratlarini men bilan
o'rtoqlashib kelardi. Men izohlarsiz uni tinglab borardim. Vaqti-vaqti bilan diqqat
qilib tinglayotganimni namoyon etib turardim. Tramvay suhbatdoshimning
bekatiga yetib, u tushib ketar ekan sizdek yaxshi suhbatdosh bilan anchadan buyon
suhbatlashmagan edim, dedi. Vaholanki, men unga bir og'iz ham so'z aytmagan
edim.» Nima uchun yoiovchi bunday xulosaga keldi? Chunki suhbatdosh maslahat
berishga shoshilmadi, so'zlovchining uzoq vaqt hal boimayotgan muhim
muammosini darhol hal etib berishga intilmadi. U faqat e'tibor bilan tingladi,
102
suhbatdoshning ruhiy holatini his etib tingladi. Afsuski, muloqot ishtirokchilari
ko'p hollarda tinglash kuchli psixoterapevtik vosita ekanini unutib qo'yadi. Biz
suhbatdoshimizning so'zlarini eshitamiz, lekin eshitish bilan tinglash bir xil narsa
emas:
Eshitish
Tinglash
— Fiziologik akt, unda
tovushlarni beixtiyor idrok etish
yuz beradi;
— Tovushni idrok etish;
— Sezgi a'zolari faoliyati va asab
tizimi avtomatikreaksiyasi tufayli
tovushlar eshitiladi
— irodaviy akt, u kishidan ma'lum miqdorda
irodaviy zo'r berishni talab qiladi;
— muayyan ma'noli tovushlarni idrok etishga
qaratilgan ongli urinish;
—
tovushlar idroki jarayoniga irodaviy zo'r
berish, unda oliy ruhiy jarayonlar
qo'shiladi
Tinglash — faol jarayon bo'lib, u fikrning ma'nosini, so'zlovchining maqsadini
anglashga intilish kabi jarayonlarni o'z ichiga olgani bois u tushunish bilan
chegaradosh. Tinglash ikki xil bo'ladi: refleksiv va norefleksiv. Norefleksiv
tinglash so'zlovchi kuchli emotsional kechinmalar (musibat, alam yoki aksincha,
shodu xuiTamlik) ni boshdan kechirayotganda va tushunuvchi tinglovchiga muhtoj
bo'lganda qo'llanadi, ya'ni suhbatdosh o'z kechinmalari bilan o'rtoqlashmoqchi
bo'lganda ishlatiladi. Norefleksiv tinglashda javoblar minimallashtiriladi. Javoblar
neytral, suhbatdoshni o'z fikrini davom ettirishga undaydigan bo'lishi kerak.
Ularning eng keng tarqalganlari quyidagilar: «Shundaymi?», «davom eting, bu
juda qiziq-ku», «ha, ha tushunayapman», «buni eshitishdan juda xursandman»,
«agar malol kelmasa batafsilroq to'xtalsangiz», «xo'sh, xo'sh, xo'sh», «shunaqa
deng». Bunday javoblar suhbatdoshni ruhlantiradi, undagi qo'rquvni bartaraf etadi.
Norefleksiv tinglash quyidagi vaziyatlarda foydali bo'lishi mumkin:
—suhbatdosh biror masala bo'yicha o'z fikrini bildirmoqchi bo'lganda;
—suhbatdosh uni qiynayotgan muammolar bilan o'rtoqlashmoqchi bo'lganda;
—suhbatdosh o'z muammolarini ifodalashga qiynalayotganda;
102
—suhbatdosh o'z mansabiga ko'ra pastroq bo'lganda. Norefleksiv tinglashni
quyidagi vaziyatlarda qo'llash tavsiya etilmaydi:
—suhbatdosh so'zlashni uncha xohlamaganda;
—suhbatdosh o'z fikrining tasdig'i yoki inkorini kutayotganda;
—suhbatdosh faol ko'mak va qo'llab-quvvatlashga muhtoj
Psixoterapevtlar suhbat boshida ko'pincha norefleksiv tinglashdan
foydalanadilar.
Norefleksiv tinglash yetarli bo'lmaganda, refleksiv tinglash ishlatilishi mumkin.
Refleksiv tinglash faol tinglash bo'lib, asosan idrok etilayotgan axborotning
aniqligini nazorat qilish maqsadida qo'llanadi. Psixoterapevtlar mijozning o'z
hissiyotlari va muammolarini ifodalay olishiga yordam berish uchun refleksiv
tinglashdan keng foydalanadilar. Refleksiv tinglash zaruriyati quyidagi
muammolar bilan toqozolangan:
—so'zning ko'p ma'noliligi;
—axborotning kodlashgan tarzda uzatilishi;
—inson uchun o'z muammosini ochiq ifodalashning qiyinligi. Refleksiv
tinglashda javob berishning to'rt turi mavjud:
1.
Aniqlashtirish — suhbatdoshga uning fikrini aniqlashtirish uchun murojaat
qilish. Aniqlashtirish axborotni aniqroq idrok etish uchun qo'llanadi. Bu maqsadda
odatda quyidagi jumlalardan foydalaniladi: «yana bir bor qaytarib
yuborolmaysizmi?», «nimani nazarda tutayotganligingizni yaxshi tushuna
olmayapman», «nima demoqchiligingizni ochiqroq tushuntira olmaysizmi?».
2.
Qaytarish — suhbatdosh fikrini boshqacharoq shaklda takrorlash. Qaytarish
suhbatdosh fikrining to'g'ri tushunilganligini aniqlashtirish vositasidir. U
tinglovchining suhbatdosh fikrini o'z so'zlari bilan qaytarisbidan iborat. Qaytarish
odatda quyidagi so'zlardan boshlanadi: «sizni tushunishimcha...», «sizning
fikringizcha...», «boshqacha qilib aytganda...». Qaytarishda axborotning asosiy
mazmuni takrorlanadi.
102
3.
Hislarni aks ettirish -■ so'zlovchi emotsional holatining tinglovchi tomonidan
aks ettirilishi. Odamlar asosan, o'zlari uchun ahamiyatli narsalar haqida
suhbatlashganliklari uchun hissiyotlami aks ettirishning ahamiyati katta.
Hissiyotlami aks ettirish bilan tinglovchi suhbatdoshiga uning holatini
tushunayotganligini ko'rsatadi. Aks ettirish jarayoni tinglovchining o'z so'zlari
bilan amalga oshirilishi kerak. Bu so'zlar quyidagi jumlalar bilan boshlanishi
mumkin: «menimcha, siz hozir o'zingizni ,,. his etyapsiz», «ehtimol, o'zingizni...
his etayotgandirsiz», «biroz xafamisiz>>, «bilaman, sizga og'ir», «kayfiyatingiz
buziiganga o'xshaydi«.
4.
Umumlashtirish — suhbatdosh fikrini xulosalash. Umumlash-tirish orqali
tinglovchi suhbatdosh fikrini qanchalik to'g'ri tushunganligini ko'rsatadi, so'zlovchi
uning u o'z fikrini qanchalik aniq ifodalab bera olganligini aniqlaydi.
Umumlashtirish uchun odatda quyidagi jumlalar ishlatiladi: «shunday qilib,
gaplaringizdan shunaqa xulosaga kelish mumkinki...», «xulosa qilib aytganda,
demoqchisizki...», «gaplaringizdan tushunishimcha, siz...ni nazarda tutayapsiz».
(Muloqot psixologiyasi. Ma'ruzalar to'plami. P. Ergashev. T. 2003. 22—26-betlar).
Mutaxassislarning aniqlashlaricha, ishlayotgan kishilar vaqtining 45% ini
kimlarnidir tinglashga sari qilar ekan, odamlar bilan doimiy muloqotda
bo'ladiganlar — savdo xodimlari, aloqachilar, rahbarlar, muxbirlar 35—40% oylik
maoshlarini odamlarni tinglaganliklari uchun olarkanlar. Demak
kommunikatsiyaning eng qiyin sohalaridan hisoblangan tinglash qobiliyati odamga
ko'proq foyda keltirarkan.
Tinglashning ham xuddi gapirishga o'xshash texnikasi, usullari mavjud.
Ularning turi ham ko'p, lekin biz ikki usulini qoilaymiz: so'zma-so'z qaytarish va
boshqacha talqin etish. Birinchisi, suhbatdoshni qo'llab-quvvatlashni bildiradi.
Ikkinchi usul — sherikning so'zlarini tinglab, undagi asosiy g'oyani qisqa,
o'zimizning talqinimizda ifoda etish. Bundan tashqari biz yaxshi
tinglayotganimizda , «Yo'g'-e?», «Nahotki?», «Qara-ya?», «Yasha!», «Qoyil!»
luqmalari bilan suhbatdoshimizni gapirishga chaqirib turamiz. Muloqotga
102
o'rgatishning muhim yo'nalishlaridan biri — odamlarni faol tinglashga, bunda
barcha paralingvistik va noverbal omillardan o'rinli foydalanishga o'rgatishdir.
Professor V. Karimovaning fikricha, professional tinglash texnikasiga
quyidagilar kiradi:
—faol holat. Bu — tinglayotganda yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan
tashqari joylariga qaramaslik, mimika, bosh chayqash bilan unga qiziqishni
bildirish;
—suhbatdoshga samimiy qiziqish bildirish. Bu suhbatdoshni o'ziga jalb qilish,
keyin navbat kelganda o'zining har bir so'ziga uni ham ko'ndirishning samarali
yo'lidir.
—o'ychan jimlik. Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas'uliyat bilan
tinglayotganday tasavvur qoldirish orqali o'zingizning suhbatdoshga
xayrixohligingizni bildirish yo'li.
Tinglash madaniyati muloqot jarayonining samarali bo'lishida muhim
ahamiyatga ega. Shuning uchun biz suhbatdoshimizni diqqat bilan tinglashimiz,
unda o'z-o'ziga hurmatni tarbiyalashimiz, uni ilhomlantirishimiz, ruhlantirishimiz
kerak. O'qituvchining ma'ruzasi o'quvchilar tomonidan yaxshi tinglansa dars
samarali bo'ladi.
Ijtimoiy psixologiyada kishilarni samarali muloqotga ataylab o'rgatishga katta
e'tibor beriladi. Buning o'z uslubi bo'lib, uning nomi ijtimoiy-psixologik trening
(IPT) deyiladi. IPT kishilarni muloqot jarayoniga psixologik jihatdan hozirlash,
ularda zarur kommunikativ malakalarni maxsus dasturlar doirasida qisqa fursatda
shakllantirishdir.
Amaliy muloqot treningi — IPTning bir ko'rinishi bo'lib, u yoki bu kasbiy
faoliyatni amalga oshirish jarayonida zarur bo'ladigan kommunikativ malaka,
ko'nikma va bilimlarni hosil qilishga qaratilgan tadbirdir. Guruh va jamoalarda
muloqot treningi vositasida muzokaralar olib borish, ish yuzasidan hamkorlik
qilish yo'1-yo'riqlarini birgalikda topish, katta auditoriya oldida so'zlashga
o'rgatish, majlislar o'tkazish, nizoli holatlarda o'zini to'g'ri tutish malakalari hosil
qilinadi. Bunda asosiy narsa — trening qatnashchilari ongiga birovlarni tushunish,
102
o'zini o'zga o'rniga qo'ya olish, boshqalar manfaatlari bilan o'zinikini uyg'unlashtira
olish g'oyasini singdirishdir.
Odatda trening shaxsdagi u yoki bu ijtimoiy muammolarni hal qilishda jiddiy
qiyinchilikka uchragan sharoitlarda o'tkaziladi. Ya'ni treningning tashabbuskori
ko'p hollarda yolg'izlik, uyatchanlik, tortinchoqlik yoki turli depressiyalarga
uchragan shaxs bo'ladi. Maxsus tashkil etilgan kommunikativ mashqlar mobaynida
u bu holatlardan chiqib ketish yo'llariga o'rgatiladi. Masalan, psixologlar
tomonidan tashkil etiladigan «Psixologik xizmat», «Qalb markazlari», «Ishonch
telefonlari» maxsus dasturlar yordamida ishlaydi. Guruhda tashkil etilgan muloqot
muhitida odam o'zidagi ishonchsizlik, tortinchoqlik kabi salbiy sifatlardan halos
bo'lish imkoniyati bo'ladi va u o'zini avvalgiga nisbatan ijobiyroq idrok qila
boshlaydi.
Dostları ilə paylaş: |