Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
mkm olan hiss ə cikl ə r PM
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 10 mkm-d ə n kiçik
- Tozun xroniki t ə siri zaman ı
| 10 mkm
olan hiss ə cikl ə r PM 10 adlan ı r (ingilisc ə partikulate matter). PM 10 hiss ə cikl ə ri ə sas ə n raspirabel fraksiyas ı ndan ibar ə tdir, y ə ni xirtl ə kd ə n (bo ğ azdan) birba ş a öt ə r ə k orqanizm ə daxil olur. Diametri 10 mkm-d ə n kiçik olan antropogen tullant ı lar ı n ı n as ı l ı hiss ə cikl ə rinin ba ş l ı ca m ə nb ə l ə rinin c ə mi avton ə qliyyat ı n h ə r ə k ə ti (10-25%), stasionar qur ğ ularda yanaca ğ ı n yand ı r ı lmas ı (40-55%) v ə s ə nayed ə ki texnoloji prosesl ə r (15-30%) say ı l ı r. Selektiv impaktordan keç ə n 2,5 mkm aerodinamik diametrli hiss ə cikl ə r (h ə min diametrli hiss ə cikl ə rin 50% ə l ə nm ə sini t ə min ed ə n) PM 2,5 adlan ı r. Tam ə l ə nm ə nin yuxar ı h ə ddi 7 mkm- ə uy ğ un g ə lir. Yüks ə k risk qrupun- dan (u ş aqlar v ə mü ə yy ə n a ğ ciy ə r x ə st ə liyi olan ya ş l ı lar) olan şə xsl ə rin t ə n ə ffüs (n ə f ə s) yollar ı sah ə sin ə daxil olan ümumi as ı l ı hiss ə cikl ə rin respirabel hiss ə sini t əş kil edir. As ı l ı hiss ə cikl ə r ə h ə r yerd ə rast g ə linm ə si v ə mür ə kk ə b t ə rkibli oldu ğ una gör ə onlar ı n normala ş d ı r ı lmas ı olduqca mür ə kk ə b m ə s ə l ə say ı l ı r. Rusiyada as ı l ı hiss ə cikl ə rin c ə mi üçün yaln ı z iki normativ q ə bul olunmu ş dur: maksimal YVK (yol veril ə n konsentrasiya) – 500 mkq/m 3 v ə orta sutkal ı q YVK – 150 mkq/m 3 . Avropa ölk ə l ə rind ə v ə AB Ş -da ümumi as ı l ı hiss ə cikl ə r v ə ölçüsü 10 v ə 2,5 mkm-d ə n kiçik olan hiss ə cikl ə r üçün daha parçalanm ı ş normativ ş kalas ı haz ı rlanm ı ş d ı r. AB Ş -da as ı l ı hiss ə cikl ə rin normala ş d ı r ı lmas ı yaln ı z respirabel fraksiyas ı , y ə ni ölçüsü 10 v ə 2,5 mkm-d ə n kiçik olan hiss ə cikl ə r üçün haz ı rlanm ı ş d ı r. Bu normativl ə r as ı l ı hiss ə cikl ə rin müt ə nasib olaraq 83 v ə 50 mkq/m 3 c ə minin miqdar ı na uy ğ un g ə lir. Avropa Ş uras ı bu normativl ə ri g ə l ə c ə kd ə daha da s ə rtl əş dirm ə k (azaltmaq) üzr ə xüsusi direktivl ə r haz ı rlay ı r. Hesablamalar göst ə rir ki, Rusiyada h ə r iki adamdan biri (70 mln-dan art ı q) daim atmosfer havas ı nda olan as ı l ı g ə tirm ə l ə rin yüks ə k t ə sirin ə m ə ruz qal ı r. H ə m d ə 2,4 mln. adam yüks ə k konsentrasiyan ı n (300 mkq/m 3 ) v ə 20 mln. adam is ə ortasutkal ı q YVK-dan yüks ə k t ə sirin ə m ə ruz qal ı r. AB Ş -da 2 mln. adam havada as ı l ı hiss ə cikl ə rin 300 mkq/m 3 -d ə n yüks ə k olan konsentrasiyas ı n ı n t ə sirin ə m ə ruz qal ı r. As ı l ı hiss ə cikl ə rin sa ğ laml ı ğ a t ə siri. Bu t ə sir geni ş spektrli bioloji effektl ə r şə klind ə : oskür ə yin tezliyinin, 159 yuxar ı v ə a ş a ğ ı t ə n ə ffüs yollar ı n ı n dig ə r simptomlar ı n ı n artmas ı ndan ba ş layaraq, bronxial astman ı n g ə rginl əş m ə si, bronxit x ə st ə likl ə ri hadis ə l ə rinin çoxalmas ı , t ə n ə ffüs orqanlar ı n ı n v ə ür ə k-damar x ə st ə likl ə rind ə n ölüm hallar ı n ı n artmas ı na q ə d ə r t ə zahür olunur. AH 10 (asl ıı hiss ə cikl ə rin) hiss ə cikl ə rin q ı samüdd ə tli – 24 saat t ə siri h ə r 10 mkq/m 3 PM 10 üzr ə 0,8% (0,5- d ə n 1,6%- ə q ə d ə r) sutkal ı q ölüm d ə r ə c ə sinin artmas ı na s ə b ə b olur. Bu zaman ölüm hallar ı ə n çox t ə n ə ffüs orqanlar ı n ı n x ə st ə l ə nm ə si il ə ə laq ə dar art ı r, b ə z ə n ür ə k-damar x ə st ə likl ə rind ə n d ə ölüm hallar ı çoxal ı r. Çox vaxt x ə st ə xanalarda olanlarla müqayis ə d ə evd ə qalanlar daha çox ölür, çünki stasionar şə raitd ə x ə st ə l ə r ə daha yax ş ı tibb yard ı m ı göst ə rm ə y ə imkan vard ı r. PM 10 -nun ortasutkal ı q konsentrasiyas ı 10 mkq/m 3 -a q ə d ə r yüks ə ldikd ə t ə n ə ffüs orqanlar ı n ı n simptomlar ı n ı n tezliyi 2,8% yüks ə lir, bu hal h ə m yuxar ı , h ə m d ə a ş a ğ ı t ə n ə ffüs yollar ı na aiddir. PM 10 -nun konsentrasiyas ı bir ay ə rzind ə 10 mkq/m 3 yüks ə l ə rs ə , u ş aqlarda astma tutmalar ı 4,2% çoxal ı r. As ı l ı hiss ə cikl ə rin xroniki t ə siri zaman ı h ə m u ş aqlarda, h ə m d ə ya ş ı 65-i keçmi ş şə xsl ə rd ə bronxit x ə st ə liyi hadis ə sinin say ı art ı r. PM 10 -nun konsentrasiyas ı n ı n h ə r 10 mkq/m 3 yüks ə lm ə si il ə ə laq ə dar bronxit x ə st ə liyinin v ə xroniki öskür ə yin ba ş verm ə si hadis ə sinin 10-25% artmas ı mü ə yy ə n edilmi ş dir. PM 10 -nun konsentrasiyas ı n ı n artmas ı il ə ə laq ə dar ümumi ölüm hadis ə l ə ri v ə ür ə k-damar, t ə n ə ffüs sisteminin v ə a ğ ciy ə r x ə rç ə ng x ə st ə liyind ə n ölümün artmas ı mü ş ahil ə olunur. Atmosferd ə x ı rda dispers tozun mövcud oldu ğ u Rusiyan ı n ə n çirkl ə nmi ş şə h ə rl ə rind ə 2 mln-luq ə halid ə asl ıı hiss ə cikl ə rin k ə skin t ə sirind ə n ə lav ə ölüm hadis ə si 4 min, xroniki t ə sirind ə n is ə ə lav ə ölüm 2 min t əş kil edir (c ə dv ə l 11.1). C ə dv ə l 11.1 1 mln. ə halisi olan şə h ə rd ə PM 10 hiss ə cikl ə rinin müxt ə lif konsentrasiyada il ə rzind ə t ə siri n ə tic ə sind ə ə lav ə ölüm hadis ə l ə rinin say ı (Avaliani, 2002) T ə sir ə m ə ruz qalan ə halinin say ı mln. adam PM 10 -nun konsentrasiyas ı , mkq/m 3 Ə lav ə ölüm hadis ə sinin say ı Tozun k ə skin t ə siri zaman ı Tozun xroniki t ə siri zaman ı 2,4
165 v ə çox 1831 1237 20 83-165 1376 930 50 < 83 670 450 Havan ı n yüks ə k s ə viyy ə d ə as ı l ı hiss ə cikl ə rl ə çirkl ə n ə n şə h ə rl ə rd ə ya ş ayan insanlar ı n ömrü t ə xmin ə n 4 il azal ı r. Rusiyan ı n atmosfer havas ı n ı n as ı l ı hiss ə cikl ə r v ə dig ə r çirkl ə ndiricil ə rl ə yüks ə k s ə viyy ə d ə çirkl ə n ə n şə h ə rl ə rinin ə halisind ə tez-tez faringit, konyuktivit, bronxit, bronxial astma v ə dig ə r x ə st ə likl ə r ə rast g ə linir. Azot 2 - oksid. Azot 2 – oksidin (NO 2 ) ayr ı lmas ı n ı n ba ş l ı ca m ə nb ə l ə ri metallurgiya istehsal ı , avtomobil n ə qliyyat ı , istilik elektrik stansiyalar ı v ə müxt ə lif q ı zd ı r ı c ı qur ğ ular ı hesab olunur. Azot 2-oksidi h ə mi şə azot 1- oksid (NO) mü ş ayi ə t edir: onlar ı n m ə cmusu «N x » kimi ifad ə olunur. Stasionar m ə nb ə l ə rd ə n azot 2-oksid tullant ı lar ı n ı n h ə cmi ilb ə il azal ı r, bununla yana ş ı , avtomobil n ə qliyyat ı il ə daima art ı r. Bel ə ki, son ill ə r avtomobill ə rin k ə skin sur ə td ə çoxalmas ı azot oksidl ə ri tullant ı lar ı n ı n 30-40% artmas ı na s ə b ə b olmu ş dur. Rusiyan ı n müxt ə lif şə h ə rl ə rind ə atmosfer havas ı nda azot 2-oksidin ortaillik miqdar ı 40-70 mkq/m 3 t əş kil edir. Azot 2-oksidin ə n yüks ə k konsentrasiyas ı , avtomobil n ə qliyyat ı n ı n buraxd ı ğ ı NO-nun tullant ı s ı ümumi tullant ı lar ı n 50-70%-ni t əş kil ed ə n iri şə h ə rl ə rd ə qeyd ə al ı n ı r. Son ill ə r atmosfer havas ı nda azot 2-oksidin miqdar ı 20%-d ə n çox artm ı ş d ı r. Dioksid azotla havas ı yüks ə k s ə viyy ə d ə çirkl ə n ə n şə h ə rl ə rd ə 6 mln-a q ə d ə r ə hali ya ş ay ı r, o cüml ə d ə n onlardan 3,6 milyonu 60-70 mkq/m 3 , 2 milyonu is ə 70 .. 120 mkq/m 3 konsentrasiyal ı çirkl ə nm ə y ə m ə ruz qal ı r. AB Ş -da analoji şə raitd ə 9 mln ə hali ya ş ay ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|